گنبد جبلیه در کرمان؛ بررسی و ارزیابی مجدد (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

کرمان یکی از شهرهای کهن و تاریخی ایران است که میراث دار بخشی از آثار مهم و برجسته معماری، به ویژه در منطقه جنوب شرقی ایران است. از میان آنها بنای گنبددار موسوم به «گنبد جبلیه یا جبل سنگ»، در قسمت شرقی شهر در کنار کوه صاحب الزمان، دلیل ویژگی های خاص خود، نظیر شکل و فرم هشت ضلعی و استفاده از سنگ همواره مورد توجه محققان بوده است. به علاوه، ابعاد و تناسبات خاص آن همواره این بنا را تبدیل به اثری شاخص کرده، به ویژه اینکه پیشینه و کارکرد آن در نزد پژوهشگران نیز دارای ابهام بوده است. تاکنون مطالب مختلفی درمورد تاریخ و معماری گنبد جبلیه منتشر شده، ولی در این مطالعه اولاً با بررسی مجدد معماری این بنا، ویژگی های خاص آن تشریح و عملکرد اصلی آن روشن شده است. ثانیاً با بازنگری همه شواهد و اطلاعات تاریخی، نظرات قبلی درباره تاریخ ساخت آن مورد مداقه قرار گرفته و محدوده زمانی جدیدی را برای احداث آن بیان کرده است. به علاوه به بررسی و ارزیابی نقش و تأثیر این بنا در شکل گیری بناهای هشت ضلعی، به عنوان گونه جدید و مستقل در معماری تدفینی پرداخته است. روش این مطالعه بر پایه انجام مطالعات توصیفی- تحلیلی، بازدید میدانی و نیز بهره گیری از مطالعات تطبیقی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که اولاً این بنا با هدف برپایی بنایی یادمانی و با کارکردی آرامگاهی ساخته شده است. ثانیاً ساخت آن احتمالاً در سال های آخر قرن ۴ ق/۱۰ م در کرمان رخ داده است. ثالثاً شکل هشت ضلعی و ویژگی های بیرونی آن الهام بخش ساخت بناهای هشت ضلعی و کثیرالاضلاع با عملکردی مشابه در تاریخ معماری ایران است .