متابولیسم جمعیتی و نقش آن در تحوّلات ساختار و بُعد خانوار در ایران (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

متابولیسم جمعیتی یا فرآیند جایگزینی افراد که به واسطه آن نسل های جوان تر که دارای ارزش ها و هنجارهای جدید و مدرن هستند به مرور جایگزین نسل های مسن تر می شوند، می تواند منشأ تحوّلات عمده ای در ساختارهای خانواده و خانوار باشد. مطالعه حاضر به بررسی تغییرات و تفاوت های نسلی در ساختار و بُعد خانوار در ایران در طی دوره 1398-1363 پرداخته است. به این منظور داده های طرح هزینه و درآمد خانوار طی چهار دهه گذشته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته ها نشان داد که تفاوت های معناداری بین نسل های مختلف به لحاظ وضع سواد و سطح تحصیلات وجود دارد که این امر، میزان های ازدواج در نسل ها و کوهورت های مختلف را تحت تأثیر قرار داده است. تفاوت های نسلی در میانگین بُعد خانوار نیز چشمگیر است. شکل گیری خانوار توسط نسل های جوان تر در مقایسه با همتایان شان در گذشته، با میانگین بعُد خانوار کمتری شروع می شود و همچنین بالاترین میانگین بُعد خانواری که نسل های مختلف به آن رسیده اند رو به کاهش گذاشته است. روندهای نسلی همچنین آشکار ساخت که تعداد خانوارهای تک نفره در بین نسل های جوان نسبتاً بالا است، در حالی که روندهای دوره ای این رقم را بسیار اندک نشان می دهد. نکته مهم اینکه فرآیند جایگزینی نسل ها می تواند روند تغییرات خانوار را تسریع کند. این یافته ها مشخّص می سازد که تغییرات خانوار در ایران علاوه بر تحت تاثیر قرار گرفتن توسط وقایع دوره ای (همچون شرایط اقتصادی و اجتماعی)، از جایگزینی کوهورت ها نیز متأثر است. از این رو مطالعات طولی و تحلیل های نسلی می تواند شناخت جامع تری از تغییرات خانوار و خانواده در ایران برای سیاست گذاران و برنامه ریزان فراهم کند.