بحران علم سیاست در ایران (مقاله پژوهشی حوزه)

مقدمه‏
بحران در علوم سیاسى، بخشى از بحران فراگیر دانش در ایران است که ماهیتى تاریخى دارد. علم در جامعه ایران از رشد و کارایى مطلوبى برخوردار نیست و این یک واقعیت است. در این زمینه رشته‏هاى مختلف علوم کم و بیش از قافله علوم جهانى عقب هستند. 2 به نظر مى‏رسد که این ناکارآمدى در علوم سیاسى وضعیت حادترى دارد و این نه به دلیل عقب ماندگى بیشتر آن نسبت به دیگر رشته‏هاى علمى، بلکه ناشى از نگاه کلان ساختارهاى سیاسى به آن رشته مى‏باشد، بحران در علوم سیاسى بیشتر به دلیل سیاست‏هاى بینشى و اخلاقى نسبت به آن است.
منظور از «بحران» این است که علوم سیاسى در ایران هم عقیم و هم ناکارآمد مى‏باشد و از انجام دادن کارکردهاى خود ناتوان است. عقیم بودن آن مربوط به غیر مولد بودن آن است؛ علوم سیاسى در ایران دانشى تولید کننده نبوده و نیست و این محور اصلى انتقاداتى بوده که بر آن وارد شده است. در حالى که عقیم بودن بیشتر به بعد نظرى علم سیاست توجه دارد، ناکارآمدى به بعد عملى آن و بى فایدگى آن در عرصه عمل سیاسى مربوط مى‏شود. علم سیاست در ایران حداقل در سال‏هاى اخیر معرفتى نبوده که بتواند در جهت‏گیرى‏هاى سیاسى، اقتصادى و اجتماعى کشور اثر گذار باشد، بنابراین ما در این مقاله در پاسخ به چیستى وضعیت علم سیاست در ایران این فرضیه را مطرح مى‏کنیم که وضعیت علم سیاست در ایران در شرایط فعلى بحرانى است والبته این وضعیت ارتباط مستقیم باگذشته جامعه و ساختار سیاسى، اجرایى و تحقیقاتى کشور دارد.
مشکلات روش شناختى تولید دانش سیاسى در ایران
فرایند تولید علم، پیچیده و چند وجهى است و عوامل مؤثرى در آن دخیل هستند. در این که تولید علم و دانش امرى زمینه پرورده(contextal) است، تردید چندانى وجود ندارد، ولى در مورد عوامل اساسى مؤثر در این راه و به ویژه نقش دولت در تولید دانش و به ویژه دانش سیاسى اختلاف نظرهاى اساسى وجود دارد. در این میان برخى از دیدگاه‏ها اصالت را به علم مى‏دهند که بر اساس آن دولت‏ها بر اساس دانش زمانه خود حرکت مى‏کنند. مطابق این نظریه، اگر مى‏بینیم که نظام‏هاى سیاسى اسلامى به بن‏بست فکرى و سیاسى استبداد سلطانى مى‏افتند و تا مواجهه با غرب از آن برون رفتى ندارند، باید اشکال را در انحراف ذهنى مسلمانان دید. در آن جا که مسلمانان دانشى تولید کردند، این دانش خصلت اقتدارى داشت و به مسیرى افتاد که از لحاظ سیاسى محصول آن دولت سلطانى بود. 3 به نظر مى‏رسد که دیدگاه‏هاى جواد طباطبایى بیشتر با این محوریت شکل گرفته است. از نظر ایشان انحطاط فکرى سر منشأ انحطاط سیاسى است که مى‏توان از آن تقدم دانش و اندیشه را بر ساختار سیاسى استنباط کرد 4:
پر اهمیت‏ترین نشانه‏اى که بر انحطاط ایران زمین و ژرفا و گسترده آن دلالت آشکار دارد، همانا فقدان تأمل درباره انحطاط اندیشه فلسفى در دوره اسلامى ایران است. این امر، هر چند به ظاهر پر تعارض مى‏نماید. اما مبین حقیقتى بسیار عمیق است، زیرا امکان تأمل فلسفى درباره انحطاط، نه دلیل اوج انحطاط، که نشانه ژرفاى بحران و امکان پیدا کردن راه برون رفت آن است. 5
طباطبایى در جاى دیگر با صراحت بیشترى بر این مسأله تأکید مى‏کند : از دیدگاه تاریخ اندیشه، عامل عمده امتناع نوزایش و شکست تجدد در ایران، از سویى، هبوط فلسفه و اندیشه عقلى در تصوف و از سوى دیگر، سیطره تفسیر شرعى شریعت، به عنوان یگانه درک از دیانت است. 6 این دیدگاه آشکارا بر تقدم اندیشه بر دولت تأکید دارد.
اما دیدگاه دیگرى قدرت سیاسى و ساخت دولت را مقدم بر تولید دانش مى‏داند. بر این اساس دانش مسلمانان در گذشته و طبعاً امروز، باید تابعى از نظام قدرت باشد. اگر مى‏بینیم دانش تحت تأثیر زمینه اجتماعى خاصى مطرح مى‏شود و این شرایط اجتماعى را روابط قدرت مى‏سازد.7
به نظر مى‏رسد که پذیرش هر یک از این فرضیه‏ها مى‏تواند ما را در فهم بحران در علوم سیاسى یارى کند. به عبارت دیگر از منظر هر یک از این رهیافت‏ها که مسأله را بررسى کنیم، علوم سیاسى در ایران نمى‏تواند جایگاه مناسبى پیدا کند. اگر فرضیه دوم را بپذیریم ودولت و قدرت و جهت‏گیرى آن را مقدم بر شکل‏گیرى دانش بدانیم، به لحاظ این که ساخت قدرت در ایران همواره و به طور مداوم اقتدارآمیز بوده است، دانش سیاسى در درون آن نمى‏تواند رشد چندانى بکند. نظام سنتى در ایران که آن را «دولت قدیم» مى‏خوانند، 8 اقتدارگرا بوده است و در نتیجه دانش‏هایى که درون آن رشد مى‏کردند، نمى‏توانستند از ماهیت حاکم بر نظام سیاسى جدا باشند و خصلت اقتدارى داشتند.
در دوران معاصر، دوره پهلوى ادامه همان نظام سلطانى یا پاتریمونیالى با خصلت اقتدارى و استبدادى بود که شکل‏گیرى علوم سیاسى در ایران هم با آن همزمان است. در شرایط آن دوره علوم سیاسى نمى‏توانست میدان و فضاى چندانى براى رشد و کارآمدى پیدا کند.
پس از انقلاب نیز بى‏اعتمادى به علوم سیاسى و صاحب‏نظران آن، در کنار تعارضات مربوط به مبانى بر مشکل افزود. در عین حال دوره پس از پیروزى انقلاب ویژگى دیگرى هم داشت و آن اولین گسست از نظام سیاسى کاملاً سنتى و قدیم بود:
امروز دولت مدرن در جامعه ما در حال استوارى است و این نشان مى‏دهد که خطوط فاصله‏ها، تضادها و مبارزه‏هاى سیاسى - اجتماعى که پایه تفسیرهاى سنتى از نصوص بوده‏اند، دگرگون شده‏اند. نظم سلطانى که بنیاد اجتماعى دانش‏هاى سنتى ما را تشکیل مى‏داده اکنون به نظم «جمهورى» در حال گذار است، و بنابراین ناگزیر به گسست از تفسیرهاى سنتى خود هستیم. 9
البته این ناگزیرى، هم جنبه کاملاً نظرى دارد و هم تفسیر عده معدودى از صاحب‏نظران است و بسیارى به این ضرورت اعتنایى ندارند. در حال گذار بودن دولت به دولتى جدید، خود معضلات اساسى را در راه رشد و توسعه علوم سیاسى به وجود مى‏آورد. از یک سو این دولت از لحاظ فکرى بر اساس سنتى استوار است و از سوى دیگر از لحاظ شکلى بر عناصر دولت جدید تأکید دارد. علوم سیاسى هم در فضایى بین فشار سنت گرایان از یک سو و فشارهاى ناشى از شرایط جدید و نوگرایان از سوى دیگر، به علمى فاقد باز تولید، کارایى و کارآمدى تبدیل مى‏شود.
از سوى دیگر در صورتى که نظریه تقدم دانش بر قدرت سیاسى را بپذیریم، باز هم بن بست علوم سیاسى در ایران قابل توجیه خواهد بود. خصلت اقتدارى دانش در جوامع اسلامى موجب شکل‏گیرى تفاوت اساسى در ماهیت تفکر در جوامع مسلمان و جوامع غربى به عنوان زادگاه علوم سیاسى جدید شده است که این امر هم در کارکرد علوم سیاسى به شدت تأثیر گذار است. این امر در نحوه شکل‏گیرى و رشد دانش سیاسى در جامعه ایران اثر گذار بوده است. بر خلاف تجدد اروپایى که با تکیه بر استقلال و تفرد انسان، اندیشه فرد عاقل را به عنوان مبناى تفکر و تجربه سیاسى تأسیس نموده و بدین سان بر نظم سیاسى مردم سالار نظر دارد، الهیات اسلامى، به ذات ناخود بسنده انسان مى‏اندیشد که نیازمند عقل منفصل و راهنماى خارجى است. به اعتقاد علامه طباطبایى، عقلانیت سیاسى که بخشى از عقل عملى است، مقدمات خود را از احساسات باطنى مى‏گیرد که هر انسانى در آغاز وجودش بالفعل موجود است و چون این احساسات فطرى، خودش عامل اختلاف است، بنابراین تدبیر سیاسى انسانها، نیازمند راهنما و مدیرى خارج از تعقل فرد انسان است. الهیات اسلامى با تحفظ مقدمات مبتنى بر انسان ناخود بسنده، وحى و دین را شرط خود سامانى فطرت انسان مى‏داند.

معرفت سنتى در میان مسلمانان داراى چند فرض اساسى است:
1- دانش مى‏تواند حقیقت را بازنمایى کند، علوم، قدرت درک حقیقت را دارند.
2- حقیقت اشیا ثابت است. یعنى هیچ چیز در حال صیرورت نیست. در تفکر قدیم ما، صیرورت امرى عرضى است و ثبات اصل است هر چیز که فى نفسه خوب و مطلوب است براى ابد است.
3- چون صیرورت در حقیقت پدیده‏ها ممکن نیست، بنابراین دانش‏ها نیز نباید و نمى‏توانند دگرگون شوند. بنابر این دگرگونى را نوعى انحطاط تلقى مى‏کردند . 10
مفروضات فوق همگى منشأ نگرشى به معرفت است که در آن نقادى و پویایى جایگاهى ندارد وعلم سیاست ایران هنوز در چنبره فلسفه سیاسى کلاسیک قرار دارد. بنیاد فلسفه سیاسى جدید نقادى و عقل خودبنیاد است، در حالى که علم سیاست در ایران به هیچ وجه جنبه نقادى ندارد. نه نقادى نظرى و نه نقادى عملى دلیل آن هم علاوه بر مبانى پارادایمى سنتى شکل بندى سیاسى و اجتماعى است تفکر غربى در این زمینه جریان متفاوتى را طى کرده است.
با تمامى این گستردگى‏ها و تنوع آرا و اندیشه‏ها، شاید بتوان خصوصیتى واحد و مشترک را در همه اندیشه‏هاى متفکران دوره جدید یافت و آن عبارت است از سکولاریسم یا به تعبیر اشتراوس، تلاش براى ناسوتى سازى و دنیایى کردن همه تفکرات، احساسات و اعتقادات اشتراوس تجدد یا جریان سکولاریسم را که در دوره اخیر شکل گرفته است به اعتبارى عین ظهور فلسفه جدید و طرد فلسفه کلاسیک مى‏داند. 11
این در حالى است که در ایران علاوه بر غلبه پارادایم سنتى، نوعى تشتت پارادایمى هم به چشم مى‏خورد که در آن افرادى که از پارادایم سنتى خارج شده‏اند، درون پارادایم جدیدى قرار نگرفته‏اند:
داریوش شایگان ظاهر شدن اسکیزوفرنى فرهنگى در کشورهاى سنتى را ناشى از این واقعیت مى‏داند که نویسندگان این کشورها در حد فاصل دو پارادایم یا به اصطلاح اپیستمه - واژه یونانى به معناى دانش - به قول میشل فوکو قرار دارند. آنان از سنت گسسته‏اند یا به تعبیر بهتر در وضعیت جهل نسبت به سنت قرار دارند، بى‏آن‏که توانسته باشند با اندیشه تجدد پیوندى برقرار کنند.12
بنا براین مى‏توان به این نتیجه رسید که معرفت سنتى ما معرفتى اقتدارگرا است و مبانى و مفروضه‏هاى آن نیز همین گونه هستند و نمى‏توان بر اساس آنها، علم سیاست مولد تولید کرد. بر همین اساس هم تأسیس نهادهاى سیاسى جدید و دموکراتیک که یک از اهداف اساسى دانش سیاسى جدید مى‏باشد، بر مبناى آنها امکان‏پذیر نمى‏باشد.
تکیه بر روش و متدولوژى یکى از بارزترین ویژگى‏هاى علم جدید است. پیدایش علم جدید و از جمله علوم سیاسى هم در نتیجه بسط تفکر غربى و مبتنى بر فلسفه دوره جدید است. این مسأله نیز موجب بروز تناقضات معرفت شناختى متعددى در دانش سیاسى در ایران شده است. نگرش سنتى به معرفت در ایران نگرش مطلق گرایانه است، در حالى که اساس معرفت جدید بر نسبى گرایى است. از آن‏جا که هنوز در ایران معرفت سنتى از اقتدار بالایى برخوردار است، مبانى تفکر جدید و روش‏هاى مبتنى برآن در ایران نمى‏توانند رواج پیدا کنند. این در حالى است که یکى از ایرادهاى اساسى که به علم سیاست در ایران گرفته مى‏شود، به غیربومى بودن‏آن‏است. غیربومى بودن در دو زمینه قابل بحث است: زمینه اول، متدولوژیک است و زمینه دوم، مربوط به موضوعات مطرح در پژوهش‏هاى سیاسى است که خواهد آمد.
از لحاظ روش شناختى ورود دیدگاه‏هاى روش شناختى که مبتنى بر مبانى معرفتى خاصى هستند، نوع تکثر و تنوع گسترده روشى را در علم سیاست به ارمغان آورده‏اند که موجب سردرگمى شدیدتر پژوهشگران علوم سیاسى شده است. ورود نظریه‏هاى معرفت شناختى چون گفتمان، پست مدرنیسم، پسا ساختار گرایى، فمینیسم و پدیدارشناسى، که همگى داراى مبانى غربى هستند مانع از انسجام در مبانى نظریه‏پردازى در علوم سیاسى مى‏شود؛ براى مثال «بسیارى از پژوهشگران ایرانى نتوانسته‏اند هیچ ارتباطى بین تحقیقات خود و پساساختار گرایى برقرار کنند. به علاوه، جایگاه این گونه نظریه‏ها و رابطه‏آن‏با تحولات سیاسى - اجتماعى جهان براى اغلب ما هنوز روشن نیست. 13
از آن جا که بین شناخت‏شناسى و تحولات سیاسى - اجتماعى پیوند وجود دارد، معلوم نیست که بتوان ارتباطى بین این رویکرد معرفت شناختى با شرایط سیاسى و اجتماعى ایران بر قرار کرد. این رهیافت‏ها با وجود قرابت آنها با اوضاع سیاسى - اجتماعى کشورهاى غربى، نوعى هرج و مرج علمى را در آنجا پدید آورده‏اند و با توجه به این‏که با شرایط ایران ناسازگار هستند، ورود آنها در عرصه نظریه‏پردازى سیاسى در ایران مى‏تواند وضعیت بغرنج‏ترى را به وجود آورد. این درحالى است که بسیارى از صاحب نظران معتقدند این تنوع روشى در جوامع غربى گسترش و تداوم خواهد داشت:
پیش بینى ما درباره روش‏ها و متدها این است که فوران کنونى سنخ‏ها و سبک‏هاى روشى که به شکل گسترده‏اى در فمینیسم و مطالعات فرهنگى یافت مى‏شوند، همچنان ادامه خواهد داشت. روش‏هایى مانند روش تجربى و نظرى، مقایسه‏اى و روان شناختى و روش کیفى وکمى و ... روش‏هاى انحصارى و منحصر به فرد تلقى مى‏شوند، در آمیزه‏اى التقاطى با یکدیگر پیوند مى‏خورند.14
البته تا این حد مى‏تواند از لحاظ روش شناختى مطلوب باشد ولى برخى از این حد هم بسیار فراتر رفته و پیشنهادهاى هرج و مرج طلبانه‏ترى را در عرصه معرفت شناختى مطرح مى‏کنند:
پست مدرنیست‏هاى شکاک ادعا مى‏کنند چون هیچ روش درستى براى تحقیق سیاسى یا تحقیق درباره امر سیاسى وجود ندارد، باید روش ضد قاعده را بپذیریم، در حالى که پست مدرنیست‏هاى مثبت اندیش ممکن است رهیافت «هر چیزى ممکن است» را بپذیرند. کتاب فیرابند با عنوان بر ضد روش رئوس کلى نظریه هرج و مرج طلبانه دانش را مطرح مى‏کند و بهترین مثال براى رهیافت اول است. در حالى که اصول جدید روش شناختى گیدنز و مجموعه التقاطى نظریه و روش در علم سیاست ویراسته مارش و استرکر، نمونه رهیافت دوم است.15
اساس این دیدگاه‏ها انکار عینیت و قطعیت در علم سیاست است که به نظر مى‏رسد در درون جوامع غربى قابل درک و کارآمد باشد. خود این صاحب‏نظران هدف از این رهیافت متکثر در روش‏شناسى را جلوگیرى از اسناد به یک ایده نهایى مى‏دانند:
این مسأله که تعداد بیکران جهان زیست و تفسیر ممکن است، مانع از هرگونه اسناد به یک ایده نهایى مى‏شود، معرفت و ایده نهایى که در دوره روشنگرى و توسط پوزیتویست‏ها و بعدها کسانى مانند فوکو یاما مطرح شد.16
به هر تقدیر در حال حاضر برداشت منسجم و یک پارچه قبلى از علوم سیاسى در جوامع غربى کنار گذاشته شده است و برداشتى چند پارادایمى و چند رشته‏اى از آن مطرح گردیده است. بسیارى از صاحب‏نظران علوم سیاسى در حال دست کشیدن از تجربه گرایى، شالوده گرایى، جهان روایى و ایده بى‏طرفى آکادمیک در علوم سیاسى هستند و به نظر مى‏رسد که این رهیافت‏ها با شرایط سیاسى - اجتماعى جوامع آنها همخوانى بیشترى دارد؛ در حالى که جامعه ایران از لحاظ سیاسى و فکرى نیازمند اجماع است.
بحران در تولید دانش سیاسى‏
علوم سیاسى از همان آغاز شکل گیرى‏17 و تأسیس در ایران با مشکلات اساسى مواجه بوده است و ریشه آن به ماهیت و کارکرد این علوم در شناخت قدرت سیاسى و روابط آن در جامعه باز مى‏گردد. هدف علوم سیاسى بررسى روابط قدرت در سطوح مختلف آن و چگونگى جابجایى آن مى‏باشد. بنابر این با مراکز اصلى قدرت از لحاظ نظرى و عملى در ارتباط است. این هدف در جوامع در حال توسعه که هنوز مفهوم سنتى قدرت در آن حاکم است با مشکلات متعددى رو به رو مى شود. در این جوامع نظام سیاسى داراى نوعى انحصار طلبى در قدرت است و به هیچ عنوان حاضر به کاستن از انحصار خود در این زمینه نیست .علوم سیاسى در ایران هم همواره از سوى نظام حاکم تحت فشار بوده است و هیچ‏گاه دولت‏ها نتوانسته اند از مزایاى علوم سیاسى در حفظ ثبات و تعمیق جامعه پذیرى سیاسى بهرمند شوند، چراکه هرگز رابطه مثبت و عمیقى بین علم سیاست و نهاد دولت به وجود نیامده است.
حمید عنایت یکى از اندیشمندان برجسته حوزه سیاست در باره علل ناکامى علوم سیاسى معتقد است در ایران سرشت ستیزه جوى علوم سیاسى مانعى اساسى در راه پیشرفت آن علم در ایران بوده است.18 سوال این است که آیا واقعا علم سیاست یک علم داراى سرشت ستیزه جوى است؟ به عبارت دیگر این ستیزه جویى مربوط به ذات رشته سیاست شناسى است یا این که ساختارهاى سیاسى در ایران موجب شناخته شدن این رشته به خصلت ستیزه جویى است. تا آن‏جا که به علوم سیاسى به مثابه یک رشته از دانش‏هاى بشرى مربوط است، این رشته داراى سرشت خاص غیر علمى نیست و در جوامع توسعه یافته به ویژه در آمریکا یکى از رشته‏هاى بسیار پر کاربرد در رفتار و عمل سیاسى است و در حوزه هاى مختلف داخلى و خارجى نقش اساسى در تعیین راهکار ها و جهت گیرى‏هاى دولت‏ها دارد. به نظر مى رسد که در ایران ساختارهاى دولتى به نحوى بوده اند که نتوانسته اند یا نخواسته اند با این رشته ارتباط مثبت بر قرار کنند .سیاست به عنوان یک رشته علمى همانند دیگر رشته هاى علوم هدفش کشف قوانین حاکم بر زندگى انسان - و در این‏جا زندگى سیاسى - و به خدمت گرفتن آنها براى ساختن جامعه‏اى پیشرفته، به سامان و باثبات است. در چنین وضعیتى نمى‏توان از سرشت ستیزه جوى علم سیاست یاد کرد.
در دیدگاه دیگرى، ساخت سیاسى به عنوان متغیر مستقل و موثر در عدم رشد و پیشرفت علوم سیاسى و نا کار کردى آن تلقى مى‏شود. بر اساس این نگرش تا اندازه‏اى زندگى سیاسى باز و آزاد مى‏تواند مشوق علم سیاست باشد. در صورتى که نظام سیاسى بسته باشد ، علم سیاست نمى‏تواند نقشى ایفا کند و فایده آن روشن نیست.19 بر این اساس، در واقع ساختار غیر دموکراتیک نه خود داراى چنان ظرفیتى است که بتواند از دستاوردهاى علم سیاست بهره ببرد و نه قابلیت آن‏را دارد که موجبات پیشرفت و توسعه نظرى و عملى آن را فراهم سازد. از دیدگاه مرحوم عنایت بخشى از این مساله به فرهنگ سیاسى و فرهنگ عمومى حاکم بر جامعه باز مى‏گردد:
عوامل تضعیف علوم سیاسى هرچه باشند از متفرعات یک عامل کلى و بنیادى که در ایران معاصر به چشم مى خورد به شمار مى روند. این عامل همان نبودن سنت مباحثه سیاسى است به صورت آزاد و در عین حال مقرون به مسؤولیت. این عامل منفى صرف نظر از موجباتش، یک مانع اصلى در راه رشته علوم سیاسى ایران بوده است.20
این امر ریشه تاریخى عمیق در ایران دارد که محصول ساختار سیاسى است، چراکه فرهنگ سیاسى جامعه محصول ساختار سیاسى مى‏باشد. به هر حال مى توان گفت که ساختار سیاسى ایران قابلیت چندانى براى ارتقاى علوم سیاسى در ایران و کارآمد شدن آن ندارد.
ناکارآمدى علم سیاست در ایران‏
به طور کلى هدف علم کشف قانونمندى‏هاى حاکم برطبیعت و استفاده از آنهاست. هدف علم سیاست هم کشف قانونمندى‏هاى حاکم بر زندگى سیاسى است که در سه حوزه توصیف ،تبیین و پیش بینى قابل تحقق است. همچنین مى توان از دو قالب در این زمینه سخن گفت: 1-تحلیلى 2-تجویزى. در قالب تحلیلى کارکرد علم ، صرفاً تحلیل پدیده هاست که در آن روابط علمى بین یک پدیده و پدیده هاى دیگر بررسى مى‏شود. اما در قالب تجویزى پژوهشگر علوم سیاسى و روابط بین‏الملل از تحلیل صرف فراتر رفته و گام در عرصه تجویز و ارائه راهکارها و گزینه هاى مختلف براى تصمیم گیرى سیاسى مى‏گذارد. کارکرد اخیر اهمیت بسیار زیادى دارد و در وضعیت وشرایط سیاسى، اجتماعى خاص امکان بروز پیدا مى کند. در واقع دانش سیاسى زمانى مى تواند در جامعه یک نقش تصمیم سازى را ایفا کند که روند تصمیم گیرى در آن جامعه روندى کاملاً و یا حداقل به‏طور نسبى علمى و عقلایى باشد . یعنى علم به عنوان یک پدیده جدى در آن جامعه مورد توجه و مبناى رفتار سیاسى باشد.
در جامعه ایران به دلایل مختلف علم سیاست از صفحه عمل سیاسى به شدت دور است و معلوم نیست که مراد واقعى از آموزش و پژوهش علوم سیاسى در ایران چیست؟ و این تحقیقات در پى حل کدام مسائل هستند؟ آیا صرفا ورزشى فکرى براى عده اى محقق محسوب مى شود و در هر صورت به بایگانى سپرده مى شود ؟ آیا علوم سیاسى داراى کارکرد تحلیلى صرف است یا مى تواند کارکرد تجویزى هم داشته باشد؟ پژوهشگر سیاسى با چه هدفى پژوهش خود را هدایت کند؟
باید گفت که اصولا سیاست در ایران اعم از داخلى و خارجى امرى غیر علمى است و این به معناى بى توجهى به علوم سیاسى و بى فایده ماندن تحقیقات آنهاست. بین سیاست‏مداران و صاحب‏نظران سیاسى ، فاصله وسیعى از لحاظ جهان بینى ،نگرش ها ،اهداف و مبانى فکرى وجود دارد و نگرش نخبگان سیاسى در ایران امروز نگرشى فلسفى و مبتنى بر مفروضه هاى غیر قابل تفسیرى است که یافته هاى علمى هیچ گونه تاثیرى در این پیش فرض‏هاى سیاست‏مداران نمى‏گذارد. در نتیجه تحقیقات علم سیاست در عمل نمى تواند راهکارى را براى سیاست‏مداران نشان دهد ،چراکه اصولا به این راهکارها بى توجه هستند. علاوه بر این، اصولا نخبگان سیاسى نسبت به صاحب‏نظران علم سیاست با بدبینى نگاه مى کنند و آنها را متعلق به جهان بینى غربى مى دانند. همه اینها عوامل اساسى هستند که مى توانند مانع از رشد دانش سیاسى در ایران شوند. دلایل زیادى در ناکارآمدى و عقیم بودن رشته سیاسى در ایران موثر است که به بررسى اجمالى هر یک از آنها مى‏پردازیم:
1. بى اعتمادى به رشته سیاسى: بعد از انقلاب اسلامى جریان‏هاى فکرى مختلفى در علوم سیاسى به وجود آمد؛21 اما در مجموع جریان‏هاى انقلابى به دنبال اسلامى کردن علوم سیاسى همچون دیگر علوم انسانى بودند. مفروض اصلى آنها این بود که معارف انسانى و اجتماعى موجود مبتنى بر پیش فرض‏ها، مبانى و مبادى خاص خود هستند و از نوع هستى شناسى، شناخت شناسى و انسان شناسى هر مکتب متاثر مى شوند. از این رو انتظار این بود که علوم اجتماعى اسلامیزه شده و محتواى آنها تغییرات اساسى کند.22 به همین دلیل اساتید علوم سیاسى موجود یا منزوى شده یا به خارج کشور رفتند و یا برکنار گردیدند و تلاش شد تا در رشته علوم سیاسى واحدهایى با محتواى اسلامى تعبیه شود. همچنین در این راستا دفتر همکارى حوزه و دانشگاه تاسیس گردید تا در جهت تولید علومى با محتوا و مبانى و جهت گیرى اسلامى بکوشد. در این میان، از آن چه غفلت شد ماهیت علمى رشته سیاسى بود. در آن مقطع با علوم سیاسى به مثابه یک ایدئولوژى برخورد شد که در خدمت جوامع غربى قرار دارد و باید علوم سیاسى‏اى ایجاد شود که در خدمت انقلاب اسلامى باشد. بنابر این دولت پس از انقلاب اسلامى توجه چندان مثبتى به علم سیاست و مهم تر از آن صاحب‏نظران سیاسى آن دوره پیدا نکرد، چراکه صاحب‏نظران سیاسى آن دوره در بستر فکرى غرب آموزش دیده بودند و در بستر سیاسى - اجتماعى دوره پهلوى به اندیشه ها ى خود شکل داده بودند، به دلیل همین سنت فکرى و بستر آموزشى نمى‏توانستند چندان مورد اعتماد دولت انقلابى باشند. فراتر از همه این‏ها دولت پس از انقلاب به دنبال یک خانه تکانى اساسى در دانشگاه بود ودر جریان انقلاب فرهنگى روند آن به اجرا در آمد ولى در این میان علوم سیاسى به دلیل ارتباط مستقیم با عرصه حکومت و سیاست داخلى و خارجى با بدبینى و بى‏مهرى و طرد بیشترى مواجه شد.
2. فاصله تئورى و عمل در ایران: به طور کلى عقلانیت در اندیشه از عقلانیت در عمل متفاوت است و عقلانیت اندیشه همواره عقلانیت عمل را تضمین نمى کند. صرف نظر از میزان پیشرفت علوم سیاسى در ایران و میزان قرابت آن با موضوعات مربوط به سیاست و حکومت در ایران، بین تئورى و عمل فاصله شگفت انگیزى وجود دارد. از این نظر اصولا اندیشه و تحقیق مبناى رفتار سیاسى نیست. این امر وجوه مختلفى دارد. یکى از وجوه آن بى توجهى به پژوهش‏هاى سیاسى در تصمیم گیرى هاى سیاسى و حکومتى است. که موجب مى شود که پژوهش‏هاى سیاسى صرفاً به ورزش‏هاى فکرى عده اى اندیشمند و محقق تبدیل شود و آثار علمى آن به شدت محدود باشد. این امر زمینه هاى سیاسى، اجتماعى عمیق در فرهنگ سیاسى ایران دارد و شکاف بین اندیشه و عمل شکافى تاریخى است. یک جامعه در شرایطى هویت علمى - تحقیقاتى پیدا مى کند که دو اصل را به صورت نهادى در کلیه نهادها و شبکه هاى داخلى خود با اهمیت تلقى کند: اول، شناخت پدیده‏هاى انسانى و طبیعى و دوم، کاربرد آنها براى منافع عمومى جامعه.

در شرایطى [تولید دانش‏] اولویت و اهمیت پیدا مى کند که جامعه در پى اکتساب راه‏حل‏هاى جدید، روش‏هاى نوین ،اسلوب‏هاى بدیع و طرح‏هاى مشکل‏گشا و به فکر بهره بردارى از این شناخت باشد؛ یعنى این که شناخت به کاربرد بینجامد. بنابر این معیارهاى شناخت یک جامعه علمى و تحقیقاتى به ترتیب اولویت چنین است:
1- عملکرد و تصمیم گیرى‏ها در جامعه تابع شناخت باشد؛ 2- توسعه به مفهوم بهینه سازى نیروهاى انسانى و مادى امرى جدى باشد؛ 3- جامعه کارکرد گرا باشد؛ 4- نظام آموزشى پویا و مرتب و رکن اساسى آن خلاقیت و نو آورى باشد؛ 5- محققان ،متفکران و کارشناسان در تصمیم گیرى‏ها نقش کلیدى داشته باشند؛ 6- جامعه در تمامى سطوح اجرایى قانون‏گذارى و برنامه ریزى آینده‏نگر باشد؛ 7- ارتباط جامعه با محیط بین المللى از ماهیت رقابتى بر خوردار باشد.23
با نگاهى اجمالى به فرآیند تصمیم‏گیرى در کشور و ساخت تصمیم گیرندگان، مى‏توان شکاف بین اندیشه و شناخت با میدان هاى تصمیم گیرى را مشاهده کرد. وجه دوم این شکاف فاصله بین مناصب سیاسى با موفقیت‏هاى تحصیلى و عدم همخوانى مسؤولیت‏ها با تخصص‏هاست. در ایران به ندرت صاحب‏نظران سیاسى به طور مستقیم و یا غیر مستقیم در مقام تصمیم گیرى قرار دارند و معمولا سطح تحصیلات مدیران پایین است و مشاغل سیاسى برحسب صلاحیت علمى و تخصصى و اطلاعات آنها در عرصه علوم سیاسى و روابط بین الملل واگذار نمى شود. البته اغلب مدیران پس از انقلاب با استفاده از موقعیت‏هاى سیاسى خود مدرک دیپلم خود را به مدرک‏هاى دکترى و فوقِ دکترى تبدیل کرده‏اند.24 ولى این مدرک ها به هیچ عنوان بیانگر صلاحیت هاى علمى و تخصصى و فکرى آنها نیست. بسیارى از این مدرک هاى تحصیلى در علوم سیاسى و روابط بین‏الملل اعطا شده است .
وجه سوم این مساله، جو غالب در بى توجهى به صاحب‏نظران است. همان طور که گفته شد، جامعه ما جامعه‏اى غیر علمى است و اغلب نخبگان سیاسى آن خود را در علوم مختلف و احکام متعدد صاحب‏نظر و اهل فن مى‏دانند و بدون این که در زمینه مهندسى اجتماعى و سیاسى حتى یک کتاب هم خوانده باشند، هیچ صاحب‏نظرى را در این زمینه به شاگردى هم نمى پذیرند25 به نظر مى‏رسد که این مساله علاوه بر این‏که لطمات سنگینى به منافع ملى کشور وارد کرده و مى‏کند خود مانع مهمى در پیشرفت و توسعه علوم سیاسى در ایران محسوب مى شود. در این وضعیت، طبیعى است که در عرصه سیاست‏گذارى داخلى و خارجى، آزموده هاى سیاسى را بارها و بارها دوباره مى آزماییم و پروسه سعى و خطا بارها تکرار مى شود:
متاسفانه علم [در] تاریخ معاصر ما به مهندسى و پزشکى محدود بوده است و در صحنه اقتصاد ، سیاست و فرهنگ ورود جدى نداشته است. نتیجه این فرایند طولانى در عرصه فکرى کشور از هم گسیختگى رابطه میان علم و تصمیم گیرى است. پزشک قلب، مهندس معدن و دندان پزشک به طور منطقى نمى توانند پیرامون روندهاى تکلیفى و تجارى در امتداد بین الملل [و هر بحث دیگر سیاسى و بین المللى‏] به اجماع برسند.26

این بى توجهى به علوم سیاسى موجب شده است که همه این مراکز و موسسات آموزشى و پژوهشى مرتبط با این رشته در واقع فاقد آثارمثبت علمى باشند. بنابر این در کشور ما علم و عالم پدیده‏هاى تزیینى هستند؛ نه پدیده‏هایى که به حل مسائل و مشکلات کمک کنند. به همین دلیل این همه دانشگاه و موسسات تحقیقى در ایران هست و این همه راجع به مسائل به صورت جدى وارد بحث مى شویم و بسیار خوب نقد مى کنیم اما این حجم عظیم بحث و نقد حد اقل اثر را در تصمیم گیرى‏هاى ما داشته است. فاصله بین یک شخص تحصیلکرده و یک شخص تصمیم گیرنده در کشور ما بسیار زیاد است.27

این پدیده همچنین موجب حاکمیت ذهنى گرایى مفرط در جامعه شده است که به جاى عقل و یافته‏هاى علمى، برداشت‏هاى مبتنى بر تخیل مبناى تصمیم گیرى و اقدام است :
هنگامى که فرهنگ فکرى یک جامعه در حد قابل توجهى از تخیلات را داشته باشد نمى تواند صحیح و منطقى تفکر کند. مشکل تخیل به ویژه در رشته هاى علوم انسانى خودنمایى مى‏کند. تخیل در حوزه سیاسى و اجتماعى زمینه نگاه خارج از تناسب و دور از واقعیات را فراهم مى کند.28
3. غیر بومى بودن علوم سیاسى: صرف نظر از نوع نگاه حکومت به رشته هاى علوم سیاسى و روابط بین‏الملل، سوال این است که این پژوهش‏ها تا چه حدى با واقعیت‏ها و معضلات سیاسى مبتلا به جامعه ایران مطابقت دارد و تا چه حدى این پژوهش‏ها جنبه عملى دارند؟ آیا آنها حل المسائلى و راهبردى و راه حل یاب هستند ؟ به نظر مى رسد که بخش عمده تحقیقات سیاسى فاقد این ویژگى‏هاست.
علوم سیاسى از زمان شکل گیرى آن در جوامع غربى تاثیر عمیقى در زندگى سیاسى و اجتماعى آن جوامع داشته و این روند همواره رو به تزاید بوده است. در یکى از کتاب‏هاى قدیمى در مورد علم سیاست در آمریکا در مورد کارکرد این علم آمده است:
در آمریکا هدف علم سیاست تنها این نیست که قوانین علمى حکم روایى سیاسى بر انسان را فرمول بندى کند، بلکه تعیین یک راه و طریق زندگى خوب، هنر زندگى جمعى با روح همراهى و معاضدت آن است.29
بر این اساس همواره هدف علم سیاست علاوه بر کشف قانونمندى‏هاى زندگى سیاسى، تعیین راه زندگى جمعى نیز هست؛ حوزه اى که معضل اساسى در جامعه ماست. این مساله و چاره جویى براى آن تحقق پیدا نمى‏کند مگر از این طریق که علوم سیاسى بتواند درباره مسائل و معضلات سیاسى و اجتماعى جامعه خود ارتباط برقرار کند، در حالى که تحقیقات و پژوهش‏هاى سیاسى در ایران جنبه بومى بسیار کمرنگى داشته است و این امر هم وجوه مختلفى دارد. به طور کلى بین واقعیات زندگى سیاسى ایران و مطالب علم سیاست فاصله و جود دارد. از این جهت مى توان گفت از آن‏جا که علم سیاست پاسخى به واقعیات اجتماعى نمى‏دهد، در وضع بحرانى به سر مى برد. بحران وقتى پیدا مى‏شود که یک علم یا پدیده، نتواند کارویژه‏هاى خود را انجام دهد. بنابراین چون بین علم سیاست و جامعه شناسى در ایران شکاف عمیقى وجود دارد و این دو با یکدیگر پیوند نخورده‏اند، مى‏توان گفت علم سیاست در یک وضعیت بحرانى است.30
نمى‏توان این ناکارآمدى را تنها بر شرایط سیاسى ویژه قبل از انقلاب یا دو دهه پس از انقلاب نسبت داده و به کلى از پارادایم تئوریک و متدولوژیک حاکم بر آن رفع اتهام کرد. در حال حاضر بحران‏هاى اجتماعى و پرسش‏هاى فراوان سیاسى ناشى از آن بر رشته علوم سیاسى در ایران سنگینى مى کند و آن را به چالش فرا مى‏خواند؛ ولى متأسفانه رشته علوم سیاسى پاسخى در خور، به آنها نداده است. بنابراین عدم تناسب با شرایط ایران و عدم پاسخ گویى به نیاز هاى ملى، عناصر اساسى هستند که رشته علوم سیاسى فاقد آنهاست. این امر علاوه بر رشته علوم سیاسى در بین متخصصان این رشته نیز مشاهده مى شود. بنابراین به طورکلى این رشته در پاسخ‏گویى به معضلات سیاسى - اجتماعى جامعه ایران ناکارآمد نشان داده است. خصلت بومى نبودن در زمینه‏هاى مختلفى از جمله تئورى، موضوعات، پرسش‏ها و شاخص‏ها باید مورد توجه واقع شود.

از لحاظ تئورى زمینه بسیارى از نظرات علوم سیاسى جوامع غربى و برخاسته از تاریخ غر ب است بر پژوهشگر علوم سیاسى ایران است که قبل از استفاده از این تئورى‏ها معلوم کند تا چه حدى این تئورى‏ها قابل تطبیق بر مسائل ایران است؛ براى مثال تئورى رئالیسم مى‏تواند سیاست خارجى ایران را مورد تبیین قرار دهد31
از لحاظ موضوعات یکى از وجوه اصلى باید متمرکز بر موضوعات مرتبط با حوزه سیاست در ایران باشد. بنابراین شناخت مسائل و مشکلات جامعه و سیاست در ایران گامى اساسى در این راه است؛ این در حالى است که حجم مقالات علوم سیاسى درباره ایران بسیار اندک است.
البته تاکید بر بومى کردن علوم سیاسى به مفهوم برداشت تنگ نظرانه از علم و تفکیک آن به علم سیاسى غربى و اسلامى نیست؛ بلکه بیشتر هدف تمرکز بر موضوعات مربوط به حوزه سیاست در ایران است که البته با روش‏هاى علمى عام قابل تحقیق و بررسى است؛ چرا که ما در جهانى زندگى مى کنیم که الگوهاى محلى وجود دارد ولى راه حل‏هاى محلى وجود ندارد.32
4. معضلات اساتید و دانشجویان: مرحوم حمید عنایت سال‏هاى پیش فقدان کتاب‏هاى درسى مناسب، اساتید واجد شرایط و عدم آشنایى دانشجویان با زبان انگلیسى را از جمله موانع پیشرفت علوم سیاسى مى دانست.33 امروزه با وجود این‏که کتاب‏هاى بسیارى به فارسى برگردانده شده است، به دلیل انطباق بسیارى از این آثار با شرایط سیاسى - اجتماعى ایران - که در بحث غیر بومى بودن به آن پرداختیم - این آثار تحول اساسى در وضعیت علم سیاست در ایران از لحاظ علمى و کاربردى به وجود نیاورده است؛ ولى وضع اساتید و دانشجویان نسبت به سابق از برخى جهات بدتر شده است. در حال حاضر در ایران بسیارى از اساتید علوم سیاسى و روابط بین الملل در مراکز آموزش متعدد اعم از دولتى و آزاد تدریس مى‏کنند و یا براى درآمد بیشتر اقدام به پژوهش‏هاى متعدد و کم ارزش مى کنند. بسیارى از آنها فاقد انگیزه هاى علمى و اجتماعى لازم هستند. حقوق اساتید دانشگاه نسبت به مشاغل دیگر بسیار پایین است و همین امر موجب اشتغالات متعدد آنان براى تامین زندگى مى شود. این امر موجب مى شود اصولا نوآورى در اندیشه و نظریه پردازى در نظام آموزشى و پژوهشى ایران جایگاهى نداشته باشد . همچنین این وضعیت در گسترش و شیوع گسترده پدیده بسیار زیانبار فرار مغزها نیز به شدت اثر گذار بوده است . این در حالى است که ایران به عنوان یک کشور ثروتمند مى تواند شرایط لازم براى رفاه اساتید دانشگاه را فراهم کند.
وضع دانشجویان و فارغ التحصیلان رشته علوم سیاسى و روابط بین الملل از این هم وخیم تر است. در این زمینه جایگاه فارغ التحصیلان علوم سیاسى در نظام سیاسى ادارى معلوم نیست و با وجود این که معمولاً دانشجویان این رشته داراى توانمندى‏هاى علمى و اجرایى بالا هستند استفاده چندانى از آنها نمى‏شود و بسیارى از آنها اشتغال روشنى ندارند.
آموزش علم سیاست‏
آموزش سیاسى به صورت عام براى توده مردم و به صورت تخصصى براى دانشجویان علم سیاست و روابط بین الملل از اهمیت خاصى برخوردار است . آموزش سیاسى عام یکى از مهم‏ترین روش‏هاى تقویت جامعه پذیرى سیاسى است .
هدف اصلى در علم سیاست، ایجاد آموزش مناسب براى شهروندان است . هر شهروند باید بداند که حکومت کشورش چگونه عمل مى کند و او چه نقشى در پیشبرد اهداف حکومت خود مى تواند داشته باشد؛ بنابراین رشته علوم سیاسى علاوه بر کارکرد فنى و تخصصى، کارکرد عام نیز دارد.
علم سیاست یعنى بحث علمى از حقایق سیاسى، در ذات خود یک هدف است، زیرا که شناخت حقایق غایت تفکر انسان است... لکن علم سیاست در عین حال وسیله اى است که یک هدف دیگر آن راهنمایى انسان در زندگى اجتماعى [است‏].34
البته این نوع آموزش و راهنمایى از حساسیت و پیچیدگى خاصى برخوردار است و نباید آن را با تبلیغات سیاسى که روش دیگرى از روش‏هاى جامعه پذیرى سیاسى است اشتباه کرد. متأسفانه در ایران به این بُعد از آموزش سیاسى هم بى‏توجهى مى‏شود. در فرایند ادغام سیاسى ،یکپارچگى ملى و وحدت ملى یکى از عناصر اساسى آموزش سیاسى است که تنها از طریق متخصصان این رشته مى‏تواند تحقق پیدا کند، ولى در کشور ما به دلیل این‏که بین آموزش سیاسى و تبلیغ سیاسى تفاوتى قایل نمى‏شوند، به شدت و سرعت این اقدامات جنبه ایدئولوژیک به خود مى‏گیرد و موجب مى شود که فرهنگ سیاسى جامعه به نحوى شکل بگیرد که با نظام سیاسى موجود در تعارض قرار بگیرد. توجه به این بُعد مهم و کارکرد اساسى علم سیاست در جامعه ایران اهمیّت حیاتى دارد؛ البته این امر فرع بر اعتبار بخشیدن به علوم سیاسى به عنوان یک رشته علمى است.
محتواى علوم سیاسى
محتواى علوم سیاسى فعلى در ایران، هم از لحاظ نظرى و هم از لحاظ عملى، در وضعیت وخیمى به سر مى برد. از لحاظ نظرى دیدگاه‏هاى نظرى جدیدى در این رشته مطرح شده است و تحولات جدیدى در شناخت و دانش سیاسى به وجود آمده که در آموزش علم سیاست در ایران منعکس نشده است.35
از لحاظ عملى آموزش علوم سیاسى به شدت با نیازهاى داخلى کشور فاصله دارد و در عین حال به طور کلى جنبه کاربردى آن به شدت پایین است. در حال حاضر علوم سیاسى در ایران کمتر جنبه کاربردى دارد و شاید از این لحاظ هیچ تاثیرى در سیاست گذارى عمومى کشور نداشته باشد، چرا که نه تحقیقات و پژوهش‏هاى علوم سیاسى و روابط بین‏الملل با این محوریت شکل مى‏گیرند و نه سیاست‏گذاران به یافته‏هاى این پژوهش‏هاتوجهى دارند. البته در سال‏هاى اخیر تحقیقات علمى درسیاست خارجى کشور آثار مثبتى بر جاى گذاشته است و در روند اجراى امور تأثیر گذار بوده است. همین امر هم از لحاظ اجرا و هم از جهت تأمین اهداف سیاست خارجى، آثار خود را نشان داده است.
در دنیا علم سیاست و سیاست‏گذارى با یکدیگر به طور فزاینده‏اى پیوند خورده‏اند و علوم سیاست‏گذارى به عنوان شاخه‏اى جدید از رشته هاى علوم سیاسى تأسیس شده است که هدف آن ارایه طریق براى سیاست‏گذارى عمومى است و پیشرفت بسیارى کرده است.36 علوم سیاست‏گذارى به مطالعه سیاست‏ها وعملکردهاى مشخص دولت در زمینه‏هاى گوناگون چون سیاست کشاورزى، سیاست تکنولوژیک، سیاست بهداشتى، و همچنین زیر مجموعه هاى گوناگون هر یک ازاین موارد مى پردازد. علوم سیاست‏گذارى مى تواند شناخت عملى ما را در زمینه سیاست‏هاى بخش عمومى گسترش دهد؛ محتوا و جوهره دخالت‏هاى دولت در امور جامعه را باز شناسد و در یک کلام، از فعالیت‏هاى بخش عمومى به صورت خرد سخن بگوید: دولت در چه جنبه‏هایى از امور عمومى را به عهده مى‏گیرد؟ سیاسى یا ادارى؟ منطقه اى یا ملى؟ و چگونه؟
علوم سیاست‏گذارى بخشى از جنبش عقلایى کردن زندگى بشرى و عقلایى عمل کردن بشر است که به کمک آن انسان سعى مى‏کند به تسلط روزافزونى بر زندگى اجتماعى خویش دست یابد. به طور کلى باید گفت علوم سیاست‏گذارى به شدت جنبه کاربردى دارند و علوم سیاسى جنبه نظرى پر رنگى دارند. علوم سیاسى به مباحث کلى و مجردى چون آزادى، جنگ، صلح و نظریات سیاسى مى‏پردازد؛ ولى علوم سیاست‏گذارى ما را به عرصه فعالیت‏هاى خرد و ادارى دولت که نمود عینى‏تر دارد مى‏کشاند.
علوم سیاسى در ایران به ویژه در امور مربوط به دولت در حیطه نظریه پردازى محض باقى‏مانده است و این نظریه‏ها هم به دلیل فضاى سیاسى چندان عمیق نیست و نتوانسته است به تمامى مطالب بپردازد و از لحاظ تاریخى این پژوهش‏ها کمکى به اعتلاى کشور ما نکرده است. در سیاست خارجى هم با وجود تحولات جدید، وضعیت چندان مطلوب نبوده است و موضوعات مهمى چون امنیت، منافع ملى و مقوله‏هاى مختلف دیگر نتوانسته‏اند در تحقیقات علوم سیاسى و روابط بین الملل جایگاهى پیداکنند .
نتیجه گیرى: به نظر مى‏رسد که براى ایجاد تحرک و پویایى در تولید دانش سیاسى در وهله اول، زدودن این نگرش که علم سیاست در ایران علم ضد حکومتى و ضد ساختارى است از اهمیت اساسى برخوردار است. باید این مسأله روشن شود که علم سیاست رشته‏اى از علوم است که هدف آن کشف قانون‏مندى‏هاى حاکم بر زندگى سیاسى جامعه است و از این طریق مى‏تواند اساس تصمیم‏گیرى‏هاى کلان در سیاست‏هاى داخلى و خارجى باشد و در واقع کارکرد آن به عنوان یک علم، یافتن راه حل براى معضلات سیاسى و اجتماعى جامعه است و در صورتى که حکومت به آن به عنوان یک علم نگاه کند، رابطه متقابل و مثبت بسیار سازنده‏اى بین این رشته و ساختار سیاسى ایجاد خواهد شد و این امر مى تواند زمینه ساز رشد و پیشرفت این علوم و به تبع آن پیشرفت ایران باشد.
پى‏نوشت‏ها
1. دانشجوى دکترى علوم سیاسى واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامى.
2. بخشى از معضل علم در ایران مربوط به دانشگاه‏ها و جایگاه آنها در ساخت فکرى ایران است. در حال حاضر چند انتقاد اساسى نسبت به ماهیت و کارکرد دانشگاه در ایران وجود دارد که از جمله آنها ناکارآمدى و تبعى و حاشیه‏اى بودن آن نسبت به مراکز علمى دنیاست. این هر دو انتقاد وارد است، ولى باید گفت که این ایرادها بیش از آن که خاص سرشت دانشگاه‏ها در ایران باشد، ناشى از وضعیت حیات جامعه ایران در کلیت آن است. (در این زمینه ر.ک: حاتم قادرى، آزادى وجدان؛ مفهومى پسا پیامبرى، (تهران: نشر اختران، 1381) ص 342.
3. داود فیرحى، دولت اسلامى و تولیدات فکر دینى، نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران، ش 51 (بهار 1380) ص 158 - 159.
4. جواد طباطبایى در آثار مختلف خود بر این مسأله تأکید کرده است : ر . ک : ابن‏خلدون و علوم اجتماعى، وضعیت علوم اجتماعى در تمدن اسلامى (تهران: طرح نو، 1374) ص 166 - 210.
5. جواد طباطبایى، زوال اندیشه سیاسى در ایران (تهران: انتشارات کویر، 1373) ص 218.
6. همان، ص 287.
7. داود فیرحى، پیشین، ص 18. هم‏چنین داود فیرحى، دولت اسلامى و تولیدات فکر دینى، موسسه توسعه دانش و پژوهش در ایران، 1380، ص 12.
8. داود فیرحى، پیشین، ص 10.
9. همان، ص 192.
10. داود فیرحى، پیشین، ص 16.
11. بیژن عبدالکریمى، تفکر و سیاست، (تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، 1376) ص 35.
12. جواد طباطبایى، ابن خلدون و علوم اجتماعى، ص 371.
13. جهانگیر معینى علمدارى، چیستى گفتمان پساساختار گرا در سیاست، نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسى، شماره 51 (بهار 80) ص 198.
14. جان آر، گیبنزو برویمر، سیاست پست مدرنیته، ترجمه منصور انصارى، (تهران: انتشارات گام نو، 1381) ص 226.
15. همان ص 227.
16. همان، ص 228.
17. درباره تاریخ تأسیس علوم سیاسى در ایران، ر.ک: علیرضا ازغندى، علم سیاست در ایران (تهران: انتشارات باز، 1378) ص 85 - 124.
18. داود غرایاق زندى (به اهتمام)، حمید عنایت پدر علم سیاست ایران (تهران: انتشارات بقعه، 1381) ص‏324
19. حسین بشیریه، (گفتگو)، وضعیت علم سیاست در ایران، فصلنامه علوم سیاسى، ش 4 (بهار 1378) ص 262.
20. داود غرایاق زندى، پیشین، ص‏321
21. ر.ک: محمد باقر حشمت زاده، وضعیت علم سیاست در ایران، فصلنامه علوم سیاسى، سال پنجم، ش 18، (تابستان 81) ص‏220.
22. همان، ص‏221
23. محمود سریع القلم، فرهنگ علمى و فرهنگ سیاسى، مجله سیاست علمى و پژوهشى، ش اول (بهار 1370) ص‏48.
24. ر.ک: محمد جواد لاریجانى، کاوش‏هاى نظرى در سیاست خارجى (نشر مشکوة، 1376). همچنین لاریجانى (میزگرد)، مجله کتاب نقد، شماره 27-26 (بهار و تابستان 82) ص‏257.
25. محمد رضا تاجیک، نخبگان ایران در تعطیلات تابستانى، روزنامه شرق، (23 شهریور 82) ش 17، ص‏4.
26. محمود سریع القلم، روش تحقیق در علوم سیاسى و روابط بین الملل (تهران: نشر و پژوهش فرزان، 1378) ص‏84.
27. همو (سخنرانى)، فصلنامه مطالعات راهبردى، ش 14 (زمستان 1380) ص 649.
28. همو، روش تحقیق در علوم سیاسى و روابط بین الملل ، ص 170.
29. جمعى از نویسندگان، آشنایى با علم سیاست، ترجمه بهرام ملکوتى (تهران: امیرکبیر، 1351) ج‏1، ص 245.
30. حسین بشیریه، پیشین، ص 262.
31. کیومرث اشتریان، بومى کردن علوم سیاسى در ایران، نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسى، ش 47 (بهار 79) ص 115.
32. محمود سریع القلم(سخنرانى)، فصلنامه مطالعات راهبردى، ش 14 (زمستان 80) ص‏651.
33. داود غرایاق زندى، پیشین، ص‏324.
34. به نقل از: داود فیرحى، درآمدى بر ضرورت و هدف علم سیاست، فصلنامه علوم سیاسى، (دوره قدیم) ش‏6، (پاییز 1372).
35. حسین بشیریه، پیشین، ص‏261.
36. کیومرث اشتریان، علوم سیاستگذارى و دستاوردهاى آن براى ایران، نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسى تهران، ش 37 (تابستان 76) ص‏44.