برفراز نیاز آداب دعا

در شماره­های پیشین اشاره شد که همه­ی موجودات به تناسب استعداد و فراخور حال خود از عطایای الهی بهره­­مند می­شوند و هیچ موجودی از سفره­ی رحمت و کرامت بی­نصیب نمی­ماند «هر کس خواهان دنیای زودگذر باشد به زودی هرکه را خواهیم از آن می­دهیم, آن­گاه جهنم را که برایش مقرر داشته­ایم, خوار و درمانده خواهد چشید. و هرکس خواهان آخرت باشد و کوشش تمام برای آن نموده و مؤمن باشد, تلاشش مورد سپاس و قدرشناسی واقع خواهد شد. هر دوی اینان و آنان را از عطای پروردگارت مدد رسانیم و عطای پروردگارت را منع و مرزی در کار نباشد»([1]) ای تو را با هر کسی کاری دگر.
عده­ای با زبان استعداد نیازهای خود را بازگو می­نمایند و عده­ای نیز با زبان حال راز درون ابراز می­نمایند و گروهی دیگر با زبان سر به آداب عبودیت می­پردازند و در استجابت این دعاها, خواسته­های استعدادی بر همه مقدم است, زیرا خدای متعال در آن مقام آن­چه را که اصلح به حال کل نظام است؛ عطا می­کند, نه آن­چه را که مصلحت یک فرد اقتضا کند. و پس از زبان استعداد, زبان حال مقدم بر زبان مقال است و بسیار کم اتفاق ­افتد که خواسته­های زبانی بی­همراهی حال و استعداد به استجابت رسد. به همین خاطر آشنایان راه برای تحصیل این ارتباط, آداب بسیاری توصیه نموده­اند, باشد که با نگارش برخی از آن آداب بر این صفحات سپید, لوح صافی دل نیز نقش پذیرد و برای دریافت عطایای جمال نامتناهی قابلیت یابد.
آداب دعا:
یک: زمینه سازی برای دعا؛
ایجاد آمادگی روحی و بستر سازی معنوی ازآداب بسیارضروری دعا می­باشد که اتفاقاً عنایت کمتری به آن می­گردد. این مقدمات را می­توان در دو بعد سلبی و ایجابی دسته­بندی نمود. بخشی برای تطهیر دل و جان و بخش دیگر برای فضاسازی روح و روان.
الف: طهارت روح (مقدمات سلبی)
1 . دوری از ریا و خودنمایی؛
ریا دشمن نیکی­ها و نابودکننده­ی سرمایه­ها و آفت هر کمال است. جو فروشی و گندم نمایی دربارگاه صدق و حق نه تنها خریداری ندارد, بلکه انسان را مورد خشم و نفرت نیز قرار می­دهد. اگر انسان به انگیزه­ی ریا رو به دعا آورده است؛ بهتر است آن را رها کند و اگر در کنار نیت الهی و یا در میانه­ی راه گرفتار این آفت عمل سوز گردید, تلاش در درمان آن نماید. زیرا شیطان وقتی که نتوانست مانع عبادت واطاعت­انسان شود, تصمیم می­گیرد تا از راه وسوسه و فکر او را از اطاعت منصرف نماید.
2. دوری از گناه و نافرمانی؛
دعا برترین عبادت و بلکه مغز عبادت است «افضل العبادة الدّعاء _ الدّعاء مخّ العبادة»([2]) و مسیر دعا و اطاعت حق از راه گناه و معصیت او دور و با آن در تضاد است. نمی­توان هم به دعا برخاست و هم هوس گناه در سر داشت. فقهای بزرگوار سخنی به قاعده دارند که: نهی در عبادات موجب فساد است. یعنی نمی­توان از راه حرام و با فعل حرام, عبادت خدا نمود.
3. پرهیز از عجب و خودپسندی؛
روحیه­ای که گرفتار است و خود را بالاتر از حد تقصیر و نقص می­شمرد و عبادت­های اندک خود را بزرگ و بسیار می­پندارد و با زبان دل؛ خود را طلبکار و صاحب حق می­داند و استجابت دعاهایش را کمترین حقی می­شمرد که باید از سوی خداوند ادا شود, چنین روحیه­ای با دعا و نیازمندی ناسازگار است و خود را از حق تعالی و تفضلات او مستغنی می­داند.
4 . ترک لقمه­ی حرام؛
در حدیث ­قدسی­خدای متعال می­فرماید: «از تو درخواست و از من اجابت آن. زیرا دعای هیچ درخواست کننده­ای از من دور نمی­ماند, مگر دعای حرام خوار.» ([3]) و پیامبر می­فرماید: «هر که دوست دارد دعایش مستجاب شود, کسب وکارو خوراکش را پاکیزه نماید.» ([4]) و به­کسی­که می­گفت: دوست دارم دعایم به اجابت برسد, فرمود: «خوراکت را پاکیزه نما و لقمه­ی حرام نخور.» ([5]) و در خطابات خداوند به حضرت عیسی7 آمده است که به مردم بگو: «ناخن خود را از کسب حرام کوتاه کنید ـ به مال مردم چنگ میندازید ـ و گوش­های خود را از شنیدن ناسزا و دشنام کر نمایید و دل به من بسپارید ... و جز با چشمانی شرم آگین و دل­هایی پاک و دستانی نیالوده به خانه­ی من پای مگذارید.» به آنان بگو: «من دعای کسی را که حق یکی از مخلوقاتم بر عهده­ی او باشد, استجابت نمی­کنم.» ([6])
5 . پرهیز از خواسته­های نامشروع؛
حضرت امیرالمؤمنین7 می­فرماید: «ای دعا کننده! آنچه نشدنی است و آنچه که حلال نیست, درخواست مکن.» ([7]) برخی از مفسران در تفسیر جمله­ی: إن اللّه لایُحبّ المعتَدین, که پس از فرمان: )اُدعوا ربّکم ­تضرُّعاً وخفیَةً(([8]) آمده است, گفته ­اند: به معنای آن است که دعا کننده نباید از حد خارج شده, خواسته­ای فراتر از مقام خود را بطلبد و یا انتظار آن را داشته باشد که خداوند به خاطر او تمامی قوانین تکوینی و تشریعی خود را باطل نماید و درهم بریزد. خواسته­های حرام و بی­ادبانه و نفرین علیه اقوام و خویشان و درخواست­هایی چون فرشته شدن و به آسمان پر کشیدن و یا ... به اجابت نخواهد رسید.
ب. جلای دل (مقدمات ایجابی)
1. تحصیل طهارت شرعی تاحد امکان؛
همچون وضو و غسل و تیمم و آراستگی ظاهر و پوشش پاک و مناسب و استفاده­ از عطر و آرایش, زمینه و قرینه­ای برطهارت وصفای دل می­گردد. عارف شبستری می­گوید:
موانع چون در این عالم چهار است
طهارت کردن از وی هم چهار است
نخستین, پاکی از احداث و انجاس دوم از معصیت وز شرّ وسواس
سیم پاکی ز اخلاق ذمیمه است
که با او آدمی همچون بهیمه است
چهارم پاکی سرّ است از غیر که اینجا منتهی می­گرددش سیر
هر آن کو کرد حاصل این طهارات شود بی­شک سزاوار مناجات
2 . حفظ ادب در رفتار و گفتار؛
زبان دعا زبان ادب و نیاز و درماندگی و زبان بنده­ی مستمند بر درگاه خداوند غنیّ و حکیم و قدرتمند است. نه جرأت داد و فریاد دارد و نه در بند سجع و قافیه پردازی است. او با آرامش و آرامی و حیا و فروتنی و آهنگی پر از نیاز و با سوزو گداز خواسته­های خود را می­شمرد. تکلف و تصنّع و قافیه پردازی در مقامی است که انسان در بند تظاهر و خودنمایی باشد. پیامبر گرامی اسلام می­فرماید: «سه خصلت در انسان باعث زیادتی خیر می­گردد: فروتنی باعث سربلندی و عظمت, بندگی و ذلت در برابر خداوند باعث افزایش عزت و عفت نفس باعث افزایش بی­نیازی می­گردد.»([9])
3. انتخاب زمان مناسب؛
گرچه برای افاضه­ی تفضلات الهی و عطایای آسمانی هیچ لحظه­ای با لحظه­ی دیگر فرق ندارد, امّا برخی از ساعات و دقایق و روزها برای بندگان یادآور خاطرات و حوادث و تجلیاتی است که در آمادگی و تلطیف روح آنان تأثیر به سزا دارد. به همین منظور در بعضی احادیث آمده است که حضرت یعقوب استغفار برای فرزند­انش را به شب جمعه مؤکول نمود و تأکید احادیث بر دعای شب­های قدر و نیمه­ی شعبان و عید فطر و قربان و روز عرفه و نیز به هنگام ریزش باران و ورزش باد و زوال ظهر و غروب خورشید و چکیدن اولین قطره از خون شهید و همچنین پس از طلوع فجر تا طلوع خورشید, برای آن است که در این لحظات درهای آسمان و بهشت به روی بندگان باز است. ([10])
4 . گزینش مکان مناسب؛
مکان­ها نیز به دلیل ارتباطی که با برخی حوادث و اشخاص یافته­اند, امتیاز و تشخص می­یابند و به همین سبب دعا در بعضی از مکان­ها با بعض دیگر تفاوت دارد. امام صادق7 بیمار شد و شخصی را مأمور نمود تا به کربلا رفته و در کنار مرقد حضرت سیدالشهدا برای او شفا بخواهد. به آن حضرت گفتند: تو خود امام مفترض الطاعه هستی همچون او, پس در این چه سرّی است؟ فرمود: «بلی چنین است ولی مگر نمی­دانی که بقعه­هایی را خداوند برای استجابت دعاها معین نموده است؟!»([11]) _ مانند سرزمین عرفات و منطقه­ی حرم در مکه _
حضرت امام رضا7 می­فرماید: «کسی براین کوه­ها دعایی نمی­کند؛ مگر این­که به اجابت می­رسد, برای مؤمنان در آخرت و برای دیگران در دنیا.» ([12])
5 . غنیمت شماری بعضی از حالات؛
همچون رو به قبله ایستادن. گرچه انسان مؤمن به هر سو که روی بگرداند, رو به خدا است «أینما تولّوا فثمّ وجه الله» اما جاذبه­ی کعبه و مرکزیت آن در روی زمین محاذات آن با عرش الهی و نشانه­ای که از ابراهیم خلیل الرحمن و پدر معنوی موحدان و مسلمانان دارد, _ و صدها خاطره­ی دیگر _ در جلای دل و روح و ایجاد فضای روحانی تأثیر به سزا دارد. بر همین مبنا پیامبر گرامی9 فرموده است: «در پی هر نماز واجب یک دعای مستجاب برای نماز خوان منظور می­گردد.» و دیگر ائمه معصومین: می­فرمودند: «وقتی صدقه می­دهید, درخواست کنید تا شخص نیازمند برای شما دعا کند, زیرا دعای او در حق شما مستجاب می­شود.»
و نیز دعای حاجی و رزمنده­ای که در راه خدا به سفر رفته است برای کسانی که به خانه و کاشانه­ی آنان رسیدگی می­نماید و دعای بیمار در حق عیادت کنندگان و دعای روزه­دار و به ویژه دعای مظلوم و ستمدیده و دعای پدر و مادر که از شمشیر برنده­تر است و تا فراز آسمان بالا می­رود. ([13]) استجابت دعا در این گونه حالات و از این گونه افراد به دلیل آن است که انسان در این حالات احساس قرب الهی می­نماید و خود را در محضر او مضطر می­بیند که اضطرار عین عبودیت است.
ادامه دارد...
ریا دشمن نیکی­ها و نابودکننده­ی سرمایه­ها و آفت هر کمال است.
نمی­توان هم به دعا برخاست و هم هوس گناه در سر داشت.
دعای هیچ درخواست کننده­ای از من دور نمی­ماند, مگر دعای حرام خوار.
پیامبر گرامی اسلام می­فرماید: «سه خصلت در انسان باعث زیادتی خیر می­گردد: فروتنی باعث سربلندی و عظمت, بندگی و ذلت در برابر خداوند باعث افزایش عزت و عفت نفس باعث افزایش بی­نیازی می­گردد.
پی­نوشت:
[1]. اسراء (17) : 20 _ 18.
[2] . عدة الداعی, ابن فهد حلی, قم: موسسه­ی المعارف الاسلامیه, ص 50 و 51.
[3] . همان, ص 171.
[4] . همان, ص 172.
[5] . همان.
[6] . همان, ص 172 و 173.
[7] . همان, ص 6 18 .
[8] . اعراف (7) : 55 .
[9] . عدة الداعی, ص 210.
[10] . همان, ص 57 و 58 .
[11] . همان, ص 69 .
[12] . همان, ص 68 .
[13] . ر.ک؛ عدة الداعی, ص 79, 81 , 152, 64 .