محسن محمدی الموتی

رژیم حقوقی دریای خزر یکی از مسائل مهم و مورد مناقشه کشورهای ساحلی این دریا و از مسائل تأثیرگذار بر منافع و امنیت ملی کشورمان است. به جهت اهمیت کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر موسوم به کنوانسیون آکتائو، مقاله حاضر می کوشد، با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی و بررسی نقاط اصلی قوت و ضعف متن کنوانسیون، به واکاوی پیامدهای احتمالی تصویب و اجرایی شدن آن بر ابعاد مختلف امنیت ملی کشور و ارائه تدابیر و راهکارهای مواجهه با چالش های احتمالی فرارو بپردازد. نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد، به رغم نقاط مثبت مندرج در کنوانسیون، نقاط ضعف موجود در آن نظیر معیار خط مبدأ عادی، عدم توازن میان منافع ایران و سایر کشورهای ساحلی در زمینه انرژی، شیلات و امنیت، عدم اشاره صریح به معاهدات گذشته و اصل انصاف، امکان عبور نیروهای نظامی بیگانه تحت پرچم کشورهای ساحلی و احیای طرح ترانس خزر قادر است تأثیرات مخاطره آمیزی بر منافع و امنیت ملی کشور در زمان حال و آینده باقی گذارد. ازاین رو، مهم ترین توصیه مقاله حاضر این است که تا موعد انعقاد موافقت نامه خط مبدأ، می بایست از تصویب کنوانسیون آکتائو در مجلس شورای اسلامی خودداری گردد تا زمانی که جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات پیش رو اطمینان حاصل کند قادر به تعیین خطوط مبدأ مستقیم طویلی می شود که بیشترین مساحت از آب دریای خزر را به عنوان آب های داخلی به خود اختصاص داده و حدود خارجی آب های سرزمینی ایران بیشترین پیشروی را در محدوده بیست درصدی در این پهنه دریایی داشته باشد.

استحکام ساخت قدرت نظام به میزان تحمل و تاب آوری نظام در برابر فشارها و نیروهای وارد به آن اطلاق می شود. منطق شکل گیری نظام جمهوری اسلامی ایران که همانا مقابله با نظام سلطه و ایجاد نظم نوین انقلابی در دنیاست، موجب شده که همواره آماج تهدیدات متعددی قرار گیرد. به همین دلیل، مقوله استحکام بخشی برای آن به یک اهمیت و ضرورت اساسی، به ویژه در گام دوم انقلاب تبدیل می شود. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که راهبردها و راهکارهای استحکام بخشی به ساخت درونی قدرت جمهوری اسلامی در حوزه سیاسی در گام دوم انقلاب اسلامی کدام اند؟ پاسخ به این پرسش مستلزم وضعیت سنجی استحکام ساخت درونی قدرت نظام در حوزه سیاسی است. بدین منظور، پژوهشگران با استخراج مؤلفه های سیاسی سنجش استحکام ساخت درونی قدرت، از بیانات حضرت آیت الله خامنه ای (حفظه الله) مبتنی بر روش عملیاتی تحلیل گفتمان (پدام) و وضعیت سنجی استحکام ساخت قدرت در بُعد سیاسی مبتنی بر روش SWOT، موقعیت نظام را در فضاهای چهارگانه راهبردی (تهاجمی، رقابتی، تدافعی و محافظه کارانه) تعیین کردند. یافته ها نشان داد که نظام جمهوری اسلامی ایران در دومین مرحله خودسازی، جامعه پردازی و تمدن سازی خود، با اینکه در ابعاد سیاسی با تهدیدهای بیشتری نسبت به فرصت های فرارو مواجه است، در مقابل، از قوت های بیشتری برخوردار است که می تواند با تکیه بر آنها، ضعف های داخلی و تهدیدهای خارجی را مرتفع کند. مبتنی بر این وضعیت و نقاط قوت و تهدید، راهبردهای استحکام بخشی به ساخت درونی قدرت در حوزه سیاسی تدوین و راهکارهای پیشنهادی برای تحقق آنها در گام دوم انقلاب ارائه شد.

مسئله تکفیر از دیرباز یکی از محورهای اساسی تعارض و خشونت در ادیان و ملل مختلف بوده است. این موضوع در دوره حساس کنونی به یکی از مسائل مبتلابه جهان اسلام تبدیل شده و توجه به آن بیش از گذشته اهمیت پیدا کرده است. مقاله حاضر درصدد پاسخ گویی به این پرسش اساسی است که جریان تکفیری در ایجاد واگرایی اعتقادی و اندیشه ای در جهان اسلام چه نقشی می تواند داشته باشد؟فرضیه عبارت است از اینکه جریان تکفیری با نگاه منفی به مذاهب اسلامی و به وجود آوردن مرزبندی های افراطی فرقه ای، به ایجاد و گسترش واگرایی در سطوح فکری و اعتقادی در جهان اسلام دامن می زند. آگاهی از این موضوع، امکان تبدیل این تهدید را به فرصتی برای شکل دهی به هم گرایی در جهان اسلام فراهم می آورد. بدین منظور، مقاله حاضر ضمن معرفی و تبیین جریان تکفیری (متغیر مستقل) و مسئله هم گرایی و واگرایی در جهان اسلام (متغیر وابسته) در سطح باورها و افکار، به تعارض مؤلفه ها و شاخص های جریان تکفیری با مؤلفه های هم گرایی در جهان اسلام که منجر به تأثیرگذاری و نقش آفرینی منفی این جریان در ایجاد هم گرایی جهان اسلام می شود، اشاره می نماید.یافته ها نشان داد در سطح باورها و افکار، مؤلفه های جریان تکفیری نظیر اجتهاد بی ضابطه، دوری از اندیشه ورزی نوآورانه و پویا، تکفیر مذاهب و دگراندیشان مذهبی، سطحی اندیشی و اصالت ظواهر، تعصبات کور و دگماتیسم، پیروی محض از گذشتگان و برداشت و تلقی افتراق انگیز از مفاهیم و اعتقادات دینی در تعارض با مؤلفه های فکری و اعتقادی هم گرایی در جهان اسلام نظیر اجتهاد ضابطه مند، خردگرایی، باور به تقریب مذاهب و تشکیل امت اسلامی، عمیق اندیشی و نگاه جامع به دین، انعطاف پذیری و مدارا، آینده نگری و تأکید بر اشتراکات اعتقادی و مذهبی قرار گرفته است و منجر به ایجاد واگرایی می شود.

حق حیات و ممنوع بودن سلب آن، در اسلام و اسناد بین المللی حقوق بشر پذیرفته شده است، گرچه به دلیل وجود مبانی نظری متفاوت، تفاسیر مختلفی در این باره دیده می شود. از دیدگاه اسلام، حق حیات، حقی الهی است که به بشر عطا شده و انسان ها به حفظ آن مکلف اند. حفظ نفس از مقاصد شریعت است و محروم کردن انسان ها از این موهبت الهی، اگر به ناحق صورت پذیرد، حرام است. با این حال، در مسائلی نظیر جهاد، عملیات استشهادی، ایثار و ... ، به مسلمانان اجازه داده شده است حیات مادی خود را در معرض خطر قرار دهند. در این صورت سلب حیات، ارزشمند و بافضیلت قلمداد می شود. این در حالی است که در نگاه اسناد بین الملل عام حقوق بشر، حق حیات حقی بنیادین، مطلق و پایه سایر حقوق تلقی شده و سلب ناشدنی و اعراض ناپذیر است. از این منظر به حیات به عنوان عطای خداوندی نگریسته نمی شود. مطالعه موردی عملیات انتحاری در دو دیدگاه پیش گفته نشان می دهد چون انسان از موهبت حق حیات برخوردار است این نوع عملیات که عموماً علیه انسان های بی گناه است، ممنوع تلقی می شود. البته چون عملیات استشهادی و آزادی بخش در ماهیت و محتوا با عملیات انتحاری متفاوت اند، از این جهت مستثنا هستند.

از آغاز چالش پرونده هسته ای ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی (تاریخچه) و با وجود شفاف سازی و اعتمادسازی های مکرر ایران، ابهام و اقدام آمریکا و متحدان آن علیه ایران افزایش یافته است (مسئله) اما تاکنون، حل این ابهام از منظر تئوری موازنه تهدید استفان والت بررسی نشده است (پیشینه) درنتیجه، این مقاله برای رفع ابهام پیش گفته با این پرسش روبه روست که ریشه های مناقشه آمریکا با فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران به ویژه اجماع دولت های غربی علیه ایران چیست؟ (سؤال) نگارندگان در کوشش برای دستیابی به پاسخ این پرسش نگرانی آمریکا از ماهیت انقلاب اسلامی (گمانه اصلی) و نگرانی اش از گرایش ایران به سمت تولید سلاح اتمی (گمانه رقیب) را بررسی می کنند. (فرضیه) اثبات هریک از این فرضیه ها، چگونگی عمل سیاست خارجی ایران را در مقابل آمریکا و متحدان غربی اش مشخص می کند. (هدف) با بررسی فرضیه های رقیب و اصلی از منظرتئوری موازنه تهدید استفان والت و مبتنی برگزاره های اصلی آن یعنی مفاهیم درک تهدید و توازن تهدید می توان به این هدف دست یافت. (روش) نتیجه آنکه موضوع نگرانی غرب از دستیابی ایران به سلاح اتمی با واقعیت همخوانی ندارد، بلکه ناشی از ماهیت انقلاب اسلامی است. (یافته)

روابط خصمانه آمریکا با ایران، پس از انقلاب اسلامی، موجب شد بسیاری از امریکایی ها به نگارش کتاب و مقاله درباره ایران گرایش یابند، که رابرت بائر، نویسنده کتاب شیطانی که ما می شناسیم (نحوه برخورد با ابرقدرت جدید ایران)، از این جمله است. باوجوداین، باید پرسید که آیا آنان توانسته اند تصویری متفاوت از ایران امروز (جدید) نشان دهند (سؤال)؟ نویسنده این کتاب هرچند کوشیده است، به منظور ترغیب دولت مردان امریکا به مذاکره با ایران، سیمای جدیدی از ایران، در حکم ابرقدرتی منطقه ای، ترسیم کند با تهاجمی و توسعه طلبانه دانستن سیاست های ایران، عملاً، نتوانسته است امریکایی ها را به مفاهمه با ایران متقاعد کند (فرضیه). نویسندگان مقاله حاضر کوشیده اند، ضمن معرفی اجمالی اثر رابرت بائر، به تحلیل آن بپردازند (روش) تا نشان دهند نوشته هایی چون کتاب مزبور، همچنان، به گونه ای ضمنی و ظریف، در پی ترسیم تصویری شیطانی از ایران اند (هدف). گره خوردن تصویری که امریکایی ها از ایران ترسیم کرده اند با دیدگاه های صهیونیستی، پی نبردن نویسندگان و مسئولان امریکایی به ماهیت درونی انقلاب اسلامی و کشف زمینه سازی های امریکا برای سرکوب بیشتر هلال شیعی و هارتلند آن، یعنی ایران، از نتایج این مقاله است (یافته ها).

وضعیت فتنه به شرایط سیاسی و اجتماعی، با مجموعه ویژگیهای مشخص اشاره دارد که در آن فضا، تشخیص حق از باطل با مشکل مواجه شده و لازم است راه های برون رفت از آن مورد توجه قرار گیرد. از آنجایی که دوره زمام داری امام علی علیه السلام یکی از دوران های مثال زدنی و عبرت آموز تاریخ سیاسی اسلام برای مواجه شدن جامعه اسلامی با فتنه های سنگین و شکننده است. مقاله حاضر با بهره گیری از روش تاریخی ـ تحلیلی به بررسی راه های برون رفت از فتنه در جامعه اسلامی از دیدگاه امام علی علیه السلام میپردازد. هدف اصلی این پژوهش، تبیین راه های خروج از فتنه با رویکرد گذار شرایط امروز جامعه اسلامی از فتنه پس از انتخابات دهم ریاست جمهوری میباشد. بر این اساس، رعایت تقوای الهی، تقویت بصیرت، شناخت مراکز فتنه و افشای ماهیت آنها، ثبات قدم و پرهیز از احساسات به هنگام پیدایش فتنه، تکیه بر اصول و معیارها به جای سوابق افراد و شخصیت ها، پرهیز از تفرقه و اختلاف و رجوع به امام حق و رهبری صالح به هنگام پیدایش فتنه، به عنوان یافته های پژوهش معرفی و مورد تجزیه و تحلیل واقع شدند.

اسلام به عنوان مکتبی جامع و مشتمل برآموزه­های فرازمانی و فرامکانی به مبحث سیاست خارجی به عنوان موضوعی مهم و اساسی توجه دارد. تبیین الگوهای رفتاری اسلام به طور عام و موضوع سیاست خارجی به طور خاص در عالی­ترین شکل آن در آموزه­های قرآن کریم و سیره پیامبر گرامی اسلام تجلی دارد که این دو منبع ارزشمند مبنای تحلیل و تبیین در مقاله حاضر خواهند بود. بر این اساس و با توجه به چارچوب مفهومی طراحی شده، اهداف سیاست خارجی اسلام نظیرتشکیل نظام توحیدی در جهان، اقامه قسط و عدالت، ابلاغ دین و رساندن آیات الهی، نفی سلطه و دفاع از مظلومان و ... مبتنی بر یک سلسله بنیان­ها و زیربناهای نظری برگرفته از آیات شریف قرآن شکل گرفت. به منظور دستیابی به این اهداف، دولت اسلامی پیامبر(ص) ساز و کار­های متعدد سیاسی، دیپلماسی، اقتصادی، تبلیغاتی و دفاعی را با لحاظ کردن منابع قدرت در سیاست خارجی و شرایط محیطی عصر ظهور اسلام مورد بهره برداری قرار دادند که تأمل و دقت در آن نشان می­دهد دولت نبوی و شخص رسول مکرم اسلام به رغم مشکلات طاقت­فرسا و چالش­های فراروی موجود در جزیره العرب و خارج از آن توانست با در نظر داشتن رابطه دو مقوله هدف و ساز و کار­های سیاست خارجی و به کارگیری الگوهای رفتاری شایسته در این حوزه، اسلام را به فراسوی مرزهای عربستان گسترش داده و تمدن بزرگ اسلامی را پایه­گذاری نمایند.