امیرحسین دولتشاهی

منظومه دِوَل رانی و خضرخان امیرخسرو دهلوی افزون بر دارابودن نکته های آگاهی بخش از تاریخ، فرهنگ، اجتماعیات و محیط طبیعیِ هندوستانِ قرن هفتم و اوایل قرن هشتم درزمینه نوع کاربرد واژگان زبان فارسی نیز اطلاعات ارزشمندی در متن خود نهفته دارد. هدف مقاله حاضر نیز این است که با گزینش و معرفی واژگان نادر منظومه دول رانی و خضرخان و ترکیب های بدیع و شیوه های ترکیب سازی آن، نشان دهد این شاعر نامدار زبان فارسی در شبه قاره تا چه حد در حوزه ساخت ترکیب های تازه توانمند بوده است. افزون بر این، باتوجه به اینکه برخی از واژه ها و ترکیب های موجود در این منظومه، در لغت نامه دهخدا، دارای مدخل یا شاهد مثال نیست، این پژوهش برآن است که با معرفی این واژگان و ترکیب های نو، در به کارگیری آن ها در لغت نامه ها و پژوهش های واژگانی گامی بردارد.

مثنوی دِوَل رانی و خضرخان شرح عشق خضرخان خلجی به دیولدی یا دول رانی است که امیرخسرو دهلوی (651 تا 725 ه. ق.) آن را در سال 715 هجری قمری سروده است. امیرخسرو در بخشی از دیباچه ی این مثنوی، اندرزنامه یی خطاب به سلطانِ مقتدر عصر، علاءالدین محمد خلجی، سروده که ویژگی مهم آن، صراحت لهجه و بی پروایی شاعر در نصیحت گویی سلطان است. هدف مقاله ی حاضر نیز این بوده که با معرفی این اندرزنامه و بررسی چگونگی طرح مباحث گوناگونِ آمرانه و ناهیانه ی آن، دلایل صراحت لهجه ی شاعر در وعظ سلطان را واکاوی کند. بدین منظور، پس از آنکه با بهره گیری از کتب تاریخ هند به معرفی و شناسایی شخصیت مقتدر و سخت دل سلطان علاءالدین محمد خلجی پرداخته شده است، با بررسی متن نصیحت نامه و همچنین ویژگی های شخصیتی شاعر که در منابع گوناگون آمده، این نتیجه حاصل شده که می توان دلایل حق گویی صریح و بی باکانه ی امیرخسرو در این اندرزنامه ی گاه عتاب آمیز را در بهره مندی وی از زهد و عرفان، نزدیکی اش به حضرت نظام الدین اولیا (عارف بزرگ آن عهد)، برخورداری او از جایگاهی والا در دربار سلطان علاءالدین و نیز تأثیرپذیری اش از مواعظ سنایی جست وجو کرد.