فاطمه قوی

قالی ایرانی شهرت جهانی دارد و نمونه های متنوع آن در هر منطقه از ایران بافته می شود. از میان قالی های اقوام مختلف ایران، قالی ترکمن و خراسان شمالی شباهت های زیادی به هم دارند. در بعضی از نمونه ها، شباهت بافته ها به حدی است که امکان تمایز و تشخیص تعلق آن ها به قومی خاص به سختی میسر است. این گروه از دست بافته ها به دلیل ویژگی های خاص و زیبایی منحصر به فرد که پرورده ذوق اصیل زن بافنده ایرانی می باشد، همواره مورد توجه هنردوستان است. هدف از این تحقیق، شناسایی نقوش، ترکیب بندی و رنگ بندی قالی ترکمن و خراسان شمالی و کشف نقاط اشتراک و افتراق آن ها است. این پژوهش به دنبال پاسخ گویی به این سوال است که چه تفاوت ها و شباهت هایی میان قالی ترکمن و خراسان شمالی وجود دارد. روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی است که با استفاده از منابع اصیل موجود به صورت کتابخانه ای و اسنادی انتخاب شده اند. مقایسه نمونه ها نشان می دهد که قالی های این دو قوم دارای نقوش هندسی هستند که به صورت منظم در متن و حاشیه تکرار می شوند. بر این اساس، تشابه نمونه ها بیش از نقاط افتراق آن ها است و آثار مورد بررسی بر اساس ویژگی های قالی ترکمن شکل گرفته است. بر اساس پژوهش حاضر، به نظر می رسد که در دوره تاریخی خاص، اقوام خراسان بیش از قبل از قالی ترکمن تاثیر گرفته و تشابه بیشتر را میان قالی اقوام پدید آورده است. همچنین مهم ترین افتراق قالی ترکمن از قالی های خراسان این است که اگرچه نمونه قالی ترکمن قدمت و اصالت بیشتری دارد، تنوع نقوش از نظر موضوعی و روش های ترکیب بندی قالی خراسان بسیار بیشتر از نمونه قالی ترکمن است.

قالی ایرانی همواره مظهر زیبایی و نشان گر باورهای اقوام مختلف این سرزمین بوده است. در میان نقوش گوناگون گیاهی و جانوری، قالی های منقوش به درخت سخن گو نیز جایگاه خاصی در این هنر دارند. درخت سخن گو و درخت واق واق از نمونه درختان افسانه ای هستند که در فرهنگ و هنر اسلامی وارد شده اند. این نقش، در دل چند فرهنگ دیگر نیز جای دارد و در قرآن نیز به آن اشاراتی شده است. گاهی خلق این نقوش به واسطه تخیل و یا رسیدن به تعالی در هنرمند است. شیخ اشراق یکی از افرادی است که به خیال در مباحث معرفت شناسی و هستی شناسی می پردازد و او را نخستین نظریه پرداز عالم مثال در تمدن اسلامی می دانند. این مقاله پس از بیان پیشینه ای از نقش واق واق در فرهنگ ها و قالی ها و ارائه شرحی از قوه خیال و کارکرد آن به عنوان ساحت معرفت شناسی خیال (خیال متصل)، به ارتباط آن دو با هم می پردازد. این پژوهش نشان می دهد که نقش درخت سخن گو را در قالی مورد نظر می توان این گونه تحلیل کرد که فرم درخت با حالت منحنی و متقارن خود، ترکیبی از شاخه های متقارن و فرم حیوانات برخاسته از آن ها را نمایش می دهد. این نقش حاصل از ادراک خیالی متصل به نفس انسان می باشد و اثری خلاقانه است. روایاتی نیز در رابطه با درخت واق از قبل وجود داشته است. بنابراین با توجه به معنایی که برای آن از قبل وجود داشته و ترکیبی که بین نقش درخت و حیوانات موجود در آن رخ داده است، می توان گفت خیال از طریق شیوه انتزاعی ترکیبی-تفضیلی به آن صورت بخشیده است.