مطالعات ساختار و کارکرد شهری

شهراهواز در دهه های گذشته با توجه به در مرکزیت قرار گرفتن استان، مها جرت های بی رویه روستا- شهری، نرخ بالای رشد جمعیت، عدم سیاستگذاری های صحیح و متناسب با استاندارهای شهرسازی و عدم رعایت سرانه ها و تراکم های شهری تغییرات زیادی را در کاربری های اراضی خود تجربه نموده است، بطوری که فضای مسکونی نسبت به سایر کاربری ها تغییرات زیادی داشته است. این امر باعث گردیده است تا زمین های کشاورزی مرغوب زیادی از شهر اهواز زیر ساختمان سازی های غیراصولی شهری قرار گیرد.به همین منظور، هدف پژوهش حاضر ارزیابی مؤلفه های مؤثر بر تغییر کاربری مسکونی شهری(نمونه موردی: کلان شهر اهواز) است. روش انجام پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده که اطلاعات آن از طریق مطالعات کتابخانه ای و از طریق تکمیل پرسشنامه جمع آوری گردیده است و جهت تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون T و از رویکرد آماری مدلسازی معادله های ساختاری (SEM)  استفاده شد. نتایج نشان داد که الگوی مفهومی پژوهش از برازش مطلوب برخوردار است. از طرف دیگر، نتایج نشان داد که بین مولفه های پژوهش حاضر با تغییرات کاربری مسکونی شهری رابطه ی مثبت و معناداری وجود دارد؛ و همچنین نتایج آزمون تی تک نمونه ای نشان داد که بالاترین میانگین و در نتیجه بیشترین تاثیر بر تغییر کاربری مسکونی به ترتیب مربوط به عامل محیطی (با میانگین 01/4)، عامل اقتصادی (96/3)، عامل اجتماعی (86/3) و عامل فرهنگی (52/3) بود. مطابق نتایج بیشترین تاثیر مربوط به عامل محیطی و کمترین تاثیر مربوط به عامل فرهنگی بود. بنابراین جهت انجام اقدامات لازم نیازمند توجه جدی مدیران و برنامه ریزان شهری و منطقه ای است.  

کاوشی استنتاجی در ادبیات نظری می توان دریافت فرم شهر در مقیاس میانی با دربر گرفتن مؤلفه هایی از قبیل شبکه های ارتباطی، سیستم های حمل و نقل عمومی، دسترسی های پیاده و دوچرخه، استخوان بندی فضایی، توزیع فضایی فعالیت ها، ریخت شناسی مسکن و اندازه سکونتگاه، سیمای طبیعی و غیرفضایی از ابعاد مهم شناخت و تحلیل شهر محسوب می شود. از طرف دیگر، با توجه به درهم آمیزی مؤلفه های این مفهوم با ابعاد مختلف شهر، نقش آن بر جوانب مختلف پایداری انکارناپذیر خواهدبود؛ به طوری که یکی از مهم ترین منابع ناپایداری شهرها، فرم و ساختارفضایی شناخته شده است. مروری منتقدانه بر چارچوب های جدیدی که برای بازطراحی مکان های شهری در راستای دستیابی به پایداری مطرح شده است، حاکی از عدم توافق درخصوص مطلوب ترین فرم شهری پایدار است. این مسأله تنها با سنجش ارتباط میان شاخص های پایداری و فرم شهر در نمونه های موردی مختلف قابل حل و نتایج آن قابل تعمیم است. لذا در پژوهش پیش رو، محقق با استفاده از روش پژوهش استقرایی و بهره گیری از مدل FANP در محیط نرم افزار Pyton و همچنین استفاده از نرم افزار GIS جهت تحلیل داده های مکانی و پرسش نامه ساکنین(2200 پرسش نامه در سطح مناطق شهر تهران) برای شاخص های کیفی، به دنبال آن است که در وهله اول سطوح پایداری در مناطق 22گانه شهر تهران را ارزیابی و مناطق را نیز از لحاظ شاخص های فرم و ساختار فضایی طبقه بندی نماید و در مرحله بعد، ارتباط میان فرم شهر و ساختار فضایی با مؤلفه های پایداری درمقیاس مناطق شهر تهران را مورد آزمون قرار دهد. خروجی های رگرسیون نشان دهنده تأثیرگذاری مستقیم شاخص های فرم و ساختار فضایی شهری بر مؤلفه های پایداری در سطح مناطق شهر تهران است.

رشد شهری یک پدیده ی جهانی است اما در کشورهای درحال توسعه مانند ایران به دلیل فقدان برنامه ریزی صحیح بسیار نامظم صورت می گیرد که این مسئله منجر به تخریب پوشش زمین اطراف مناطق شهری شده است. از اینرو در این مطالعه با استفاده از داده های سنجش از دور و مدل CA-Markov تغییرات پوشش زمین شهر کرمانشاه در طبقات ارتفاعی و رشد این شهر در جهات جغرافیایی در مقیاس زمانی 1987 تا 2047 بررسی و پیش بینی گردید. تحلیل نتایج بررسی تغییرات پوشش زمین نشان می دهد که نواحی شهری و کشاورزی روند افزایشی و کاربری های پوشش گیاهی و زمین های بایر روند کاهشی داشته است که بیشتر این تغییرات در ارتفاعات 1042 تا 1587 متری اتفاق افتاده است و این روند تغییرات تا سال های 2032 و 2047 ادامه خواهد یافت. همچنین بررسی تاثیر رشد شهر بر تغییرات پوشش زمین نشان می دهد با توجه به رشد زیاد شهر در جهات شمال و شمال شرق تخریب اراضی به نواحی شهری در این جهات بیشتر از جهات دیگر رخ خواهد داد. این روند هم در دوره بررسی (1987 تا 2017) و هم در دوره ی پیش بینی (2017 تا 2047) دیده می شود. بدیهی است ارائه الگوهای رشد شهری در جهات جغرافیایی برای برنامه های توسعه پایدار بسیار مفید بوده و برنامه ریزان می توانند با استفاده از آنها رشد مناطق شهری را به جهات بهینه هدایت نمایند و در نتیجه تخریب اراضی را به حداقل برسانند.

اثرگذاری پاندمی ها(نظیرکرونا)برحمل ونقل عمومی یکسان نیست. بااین حال کمتر مطالعه ای به نقش معیارهای میانجی دراین اثرگذاری پرداخته است. براین اساس تحقیق حاضر برآن است در قالب روش توصیفی-تحلیلی، معیارهای مرتبط با تغییرات تعدادمسافران قطارشهری مشهد در دوران کرونا را بررسی کند. جامعه آماری شامل مسافران خط2قطارشهری به تفکیک ایستگاه دربازه زمانی 1397تا1398(قبل از کرونا) و 1399تا 06/1400(پس از کرونا) و کاربری های خدماتی 500متری پیرامون هرایستگاه و متغیرهای تحقیق نیز شامل تغییرات مسافران خط2قطارشهری بعدکرونا(متغیر وابسته)، تعدادجمعیت و درآمدساکنین و نوع کاربری های پیرامون هر ایستگاه(متغیر مستقل) می باشد. پس از مطالعات نظری و تدوین مدل مفهومی، باتشکیل پایگاه اطلاعات مکانی از موقعیت هرایستگاه، داده های مربوط به تعدادمسافر، جمعیت ساکن، درآمدافراد و کاربری های پیرامون هرایستگاه، در آن ثبت گردید. بهره گیری از روش های آمارتوصیفی و استنباطی، اساس کار در این زمینه بوده است. نتایج نشان داد،کرونا تاثیریکسانی برتغییرات مسافران در ایستگاه های خط2نداشته، به گونه ای که در33% ایستگاه ها پس از کرونا تعداد مسافران افزایش و در67%کاهش یافته است. استفاده از آزمون های "تی دونمونه ای مستقل"، "ترند" و "همبستگی" بیانگرآن بودکه متغیرهای جمعیت، درآمد وتنوع کاربری به عنوان متغیرهای میانجی ارتباطی با تغییرات مسافران ندارند. درحالی که سطح و عملکرد کاربری های خدماتی ارتباط معناداری را با این موضوع نشان داد. یافته های تکمیلی حاصل از روش "تحلیل تمایزی" نشان داد که دربین کاربری های خدماتی، نحوه آرایش کاربری های تجاری و کارگاهی مهمترین عامل در تمایز محدوده های با افزایش و کاهش تعداد مسافران است. انطباق کاربری های کوچک مقیاس تجاری و همجواری آنها با کاربری های کارگاهی-تولیدی در محدوده های با افزایش مسافر، قابلیت انعطاف پذیری این الگو در مقایسه با الگوهای بزرگ مقیاس را در مواجهه با پاندمی ها نشان داد که می تواند دستمایه خوبی برای مطالعات آتی باشد.

تصویر ذهنی یک تصویر انباشته است که زمان و هویت های مکانی را منعکس می کند و آن وجه از شهر می باشد که توسط تعداد زیادی از شهروندان ادراک می شود و ارزش خاصی بر عزت نفس یک جامعه و فرهنگ آن دارد. جداره های شهری نیز نخسین جلوه از شهر هستند که در لایه های عمیق ادراکی شهروندان پدیدار می شود، این دو پارامتر بر روی یک دیگر تاثیر غیر قابل انکار دارند. در دهه های گذشته این موضوع تبدیل به یک چالش و سبب از بین رفتن هویت های ساختاری شده است. هدف اصلی این پژوهش تبیین شناسایی ابعاد و معیارهای موثر در طراحی جداره محورهای تاریخی با تاکید بر تصویر ذهنی شهروندان می باشد. به منظور بررسی هدف پژوهش روش فراتحلیل مورد استفاده قرار گرفته است. جستجوها به صورت دستی و مبتنی بر کلید واژه های مرتبط (تصویر ذهنی، جداره های شهری، محورهای تاریخی) که در حدود 121 پژوهش شناسایی گردیده است. در مرحله اول با توجه به پروتکل تعیین شده برخی از مقالات از فرایند حذف شده است، جامعه آماری نهایی پژوهش 81 مقاله علمی-پژوهشی (فارسی و انگلیسی) مرتبط با موضوع که در بازه زمانی 1390-1400 و 2012 تا 2021 صورت پذیرفت. برای دسترسی به پژوهش های مرتبط در منابع انگلیسی از پایگاه های اطلاعاتی اسکوپوس، الزویر و برای پایگاه اطلاعاتی فارسی از مدارک علمی ایران (ایران داک) و بانک اطلاعاتی نشریات کشور (مگیران)، علم نت، سیولیکا، گوگل اسکالر کمک گرفته شده است. روش گردآوری اطلاعات بر طبق پروتکل PRISMA که استانداردی برای مطالعات فرا تحلیل می باشد. نتایج نشان میدهد که بیشتر مقالات صرفا به نام توصیفی و دارای حجم نمونه ها بسیار پایین می باشد که سبب ایجاد ضریب خطا در پژوهش ها شده است.

امروزه، اهمیت زیست پذیری ناشی از افزایش آگاهی نسبت به الگوهای ناپایدار زندگی و مصرف شهری است که نه سالم هستند و نه پایدار و در درازمدت موجب کاهش کیفیت زیست محیط شهری نیز خواهند شد. یکی از عوامل تأثیرگذار بر زیست پذیری شهری، مدیریت پسماند جامد شهری است که علاوه بر مزایای اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی برای جوامع شهری، به عنوان یکی از مؤلفه های محیطی جهت دستیابی به توسعه پایدار شناخته شده است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف تبیین الگوی زیست پذیری شهری با تأکید بر مدیریت پسماند جامد شهری در شهر اسلامشهر انجام گرفته است. این پژوهش از نوع توصیفی همبستگی می باشد که با استفاده از روش پیمایشی انجام گرفته است. جامعه آماری بخش کمی، شهروندان شهر اسلامشهر بودند که حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران، 384 نفر تعیین و از طریق نمونه گیری طبقه ای تصادفی انتخاب شدند. ابزار اصلی این تحقیق پرسشنامه محقق ساخت بوده و به منظور بررسی تاثیر متغیر مدیریت پسماند بر زیست پذیری شهری، از رویکرد مدلسازی معادلات ساختاری به روش حداقل مربعات جزئی استفاده شد. یافته ها نشان داد مدیریت پسماند جامد شهری با ضریب مسیر 693/0 بر بعد اقتصادی زیست پذیری، با ضریب مسیر 598/0 بر بعد اجتماعی و فرهنگی زیست پذیری و با ضریب مسیر 642/0 بر بعد زیست محیطی زیست پذیری تأثیر مثبت و معناداری دارد و بهبود مدیریت پسماند جامد شهری منجر به بهبود زیست پذیری شهری در اسلامشهر می شود. در انتها با توجه به نتایج تحقیق، فرهنگسازی برای مشارکت شهروندان در کاهش و تفکیک پسماند و نیز مشارکت بخش خصوصی برای سرمایه گذاری در بازیافت پسماند توصیه می شود.

مقایسه الگوی باغشهر ابنزر هوارد با باغشهرهای کشورهای درحال توسعه مانند ایران بیشتر مغالطه ای است که بازخورد آن تغییر کاربری اراضی زراعی و سپس رشد قیمت آن به ویژه در دوران ویژه تقاضا است. دوران ویژه تقاضا دورانی است که در آن براثر یک عامل داخلی یا خارجی احساس نیاز به تهیه فضای فراغت خصوصی- خانوادگی بیشتر احساس می شود. یکی از این دوره ها، دوره اوج دو ساله ویروس کرونا بود که باتوجه به محدودیت بسیاری از فضاهای شهری و ضرورت رعایت فاصله های اجتماعی، نیاز و تقاضا به فضای خصوصی در مجاورت شهرها افزایش یافت. یکی از این منابع تأمین فضای خصوصی اراضی زراعی، باغی حومه شهری بود که گرایش به خرید آن در دوران کرونا بیشتر شد. این پژوهش به شیوه توصیفی - تبیینی با ماهیت علی پس رویدادی به بررسی محدودیت فضاهای عمومی شهر در ایام کرونا وگرایش به خرید اراضی باغی پیرامون شهر زنجان پرداخته و روند قیمت و تغییرات کاربری اراضی باغی حومه غربی شهر زنجان در ایام کرونا را بررسی نموده است. روش گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای- اسنادی و میدانی و روش تجزیه تحلیل با استفاده از عکس های هوایی و نرم افزار Spss  در غالب مدل های آماری رگرسیون چند متغیره گام به گام و پیرسون بوده است. نتایج پژوهش نشان می دهد محدودیت فضاهای عمومی ناشی از کرونا در شهر زنجان منجر به گرایش به خرید باغ در پیرامون شهر زنجان و رشد قیمت زمین شده است. نیاز به اسکان طولانی مدت در فضای باغی منجر به تغییر کاربری در اراضی باغی و احداث ابنیه های غیرمجاز گردیده است. نتایج مدل آماری رگرسیون با ضریب رگرسیونی 69 درصد واریانس متغیرهای مرتبط را تبیین نموده و با سطح معناداری مناسب، همبستگی مثبت را نشان می دهد. بین متغیرهای قیمت زمین و فاصله جغرافیایی، خدمات و امکانات باغ در سطح اطمینان 95 درصد با ضریب پیرسون بالاتر از 70/  و معناداری 0000/0 Sig= در آماره پیرسون ارتباط معنادار دوسویه قوی وجود دارد.

نوشهرگرایی مهم ترین جنبش طرح ریزی در قرن اخیر است. یک حرکت بین المللی برای اصلاح محیط انسان ساخت و ارتقای کیفیت معیارهای زندگی و ایجاد مکانی بهتر برای آن می باشد. بااین حال ارائه یک روش و شناسایی مؤلفه های مؤثر جهت میزان برخورداری محله های شهری از الگوی نوشهرگرایی و ارائه راهکارهای مداخله ای مناسب در جهت تحقق بخشی این رویکرد که تابه حال کمتر موردبحث قرار گرفته، ضروری است. هدف از انجام این تحقیق ارزیابی تحقق پذیری معیارهای نوشهرگرایی در پایداری نواحی شهری نمونه موردی محله مرکزی شهر ایلام می-باشد. روش تحقیق، توصیفی-  تحلیلی است و ابزار اصلی گردآوری داده ها پرسشنامه می باشد. جامعه آماری را در این پژوهش مدیران شهری و متخصصین دانشگاهی در حوزه شهرسازی و برنامه ریزی شهری در شهر ایلام تشکیل داد که با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند (100 نفر) انتخاب شده است. در این تحقیق، 26 شاخص موردنظر در قالب چهار عامل اصلی پیاده مداری، مسکن، سنت، مدیریت با استفاده از آزمون T تک نمونه ای و دیگر آزمون های آماری در نرم افزار Spss و نیز مدل معادلات ساختاری در نرم افزار (Smart Pls) استفاده شده است.  نتایج نشان می دهد شاخص های بررسی شده نه تنها در وضعیت خوبی قرار ندارند؛ بلکه بعضی از مؤلفه ها پایین تر از حد متوسط و در شرایط ضعیف قرار دارند که بیانگر آن است در مدیریت شهری به این شاخص ها توجهی نشده است؛ شاخص پیاده مداری با میانگین 1/3 نسبت به  سایر شاخص ها بیشترین میانگین را دارد. میانگین دیگر شاخص ها؛ یعنی مدیریت با 5/2، مسکن با 6/2 کمترین میانگین را دارا بوده اند. یافته های حاصل از مدل معادلات ساختاری نشان می دهد که چهار مؤلفه ی این پژوهش، پایداری وضعیت نوشهرگرایی نواحی شهری ایلام را 45 درصد تبیین می کنند که در بین متغیرهای پژوهش بیشترین تأثیرگذاری بر توسعه ی درون زا عبارت از قرارگیری مراکز خدماتی در نزدیکی ایستگاه ها، کیفیت پیاده روها، ترکیبی از اقشار مختلف مردم در کنار هم به ترتیب باارزش 934/0 و 813/0، 754/0 می باشد. در این تحقیق، 26 شاخص موردنظر در قالب چهار عامل اصلی پیاده مداری، مسکن، سنت، مدیریت با استفاده از آزمون T تک-نمونه ای و دیگر آزمون های آماری در نرم افزار Spss و نیز مدل معادلات ساختاری در نرم افزار (Smart Pls) استفاده شده است. نتایج نشان می دهد شاخص های بررسی شده نه تنها در وضعیت خوبی قرار ندارند؛ بلکه بعضی از مؤلفه ها پایین تر از حد متوسط و در شرایط ضعیف قرار دارند که بیانگر آن است در مدیریت شهری به این شاخص ها توجهی نشده است؛ شاخص پیاده مداری با میانگین 1/3 نسبت به سایر شاخص ها بیشترین میانگین را دارد. میانگین دیگر شاخص ها؛ یعنی مدیریت با 5/2، مسکن با 6/2 کمترین میانگین را دارا بوده اند. یافته های حاصل از مدل معادلات ساختاری نشان می دهد که چهار مؤلفه ی این پژوهش، پایداری وضعیت نوشهرگرایی نواحی شهری ایلام را 45 درصد تبیین می کنند که در بین متغیرهای پژوهش بیشترین تأثیرگذاری بر توسعه ی درون زا عبارت از قرارگیری مراکزخدماتی در نزدیکی ایستگاه ها، کیفیت پیاده روها، ترکیبی از اقشار مختلف مردم در کنارهم به ترتیب باارزش 934/0 و 813/0، 754/0 می باشد.

محیط شهری دارای کارکردهای متنوعی است که بدون توجه به مشارکت و حضور فعال مردم در فرآیند اداره و مدیریت شهرها به نحو مطلوب قابل دستیابی نخواهند بود؛ در این بین شورایاری ها به عنوان یکی از مصادیق مشارکت مردم در اداره و مدیریت شهرها و حلقه اتصال بین محلات و مدیریت شهری، در صورت بکارگیری مناسب می توانند ضمن کاهش هدرروی منابع، تصمیم گیری ها و برنامه ریزی های شهری را سمت و سو دهند و موجبات توسعه کارکردهای شهری را فراهم سازند. بدین منظور، هدف از پژوهش حاضر، شناسایی نقش شورایاری های و جوامع محلی در توسعه کارکردهای شهری می باشد. روش پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش اجراء توصیفی- پیمایشی است؛ جامعه آماری این پژوهش را به تعداد 25 نفر از صاحبنظران دانشگاهی(اساتید جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه) و متولیان اجرایی حوزه مدیریت و برنامه ریزی شهری (کارمندان شهرداری، شورای شهر، اداره راه و شهرسازی) که به شکل غیرتصادفی و هدفمند انتخاب شده اند، تشکیل می دهند. ابزار گردآوری داده ها، پرسش نامه محقق ساخته است که روایی پرسش نامه با روش محتوایی و پایایی آن از روش ضریب آلفای کرونباخ با مقدار 93/0 تایید شد؛ با توجه به ماهیت این پژوهش، جهت تجزیه و تحلیل داده های گردآوری شده به کمک روش دلفی فازی، Excel  و Spss  بررسی شد و کلیدی ترین و مهم ترین عوامل موثر شناسایی شده اند. یافته های این پژوهش نشان دهنده آن است که عدم وقوف مسئولان و مدیران شهری به جایگاه و نقش مهم شورایاری ها و جوامع محلی با نمره  3/8 : Defuzzy ، حائز بالاترین اولویت در میان مجموعه عوامل عدم شکل گیری این نهاد محسوب شده است و همچنین در نهایت بر اساس محاسبه شاخص های اجماع، اهمیت و اولویت در فرایند تکنیک دلفی، رضایت اجتماعی ساکنان محلات از مدیریت شهری و ایجاد انگیزه در میان مردم محلی در جهت مشارکت در طرح های توسعه محلات با نمره 1/8 :  Defuzzy، از مهم ترین تاثیرات شورایاری بر توسعه کارکردهای شهری محسوب می شوند. از این رو به منظور تقویت مشارکت های مردمی و توسعه کارکردهای شهری؛ فراهم نمودن زمینه های مشارکت مردم در تصمیم گیری ها باید به عنوان یک اصل اساسی مورد توجه جدی مدیران شهری قرار گیرد.

همه گیری ویروس کرونا موجب شده است تا ارزشمندی دو نعمت حیاتی اما مغفول امنیت و سلامت بار دیگر توجهات را به سوی خود جلب کنند. از یک سو، "بیماری" سلامت را تهدید کرده است و از سوی دیگر "همه گیری" موجب به خطر افتادن احساس امنیت عمومی و افزایش ترس شده است پس از شروع کرونا مراکز آموزشی، اداری، و شغل های آزاد که در آن ها تجمع زیاد بود تعطیل اعلام شد و مردم نسبت به این موضوع واکنش های متفاوتی را نشان داند که بعضا مشخص می شد مردم ما نیاز به تاب آوری در این زمینه را دارند بنابراین پژوهش حاضر به دنبال سنجش نقش عوامل موثر بر تاب آوری اجتماعی نواحی پنج گانه شهر ایذه و بررسی تفاوت های فضایی تاب آوری اجتماعی بین این نواحی است.یکی از ابعاد تاب آوری بعد اجتماعی است که از تفاوت اجتماعی در بین جوامع به دست می آید؛به عبارتی ظرفیت گروه های اجتماعی و جوامع در بازیابی یافت) بازگشت به حالت اولیه( از بلایا یا دادن پاسخ مثبت به آن هاست. پژوهش حاضر ازنظر ماهیت، کاربردی- توسعه ای و ازلحاظ روش مطالعه، توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش 50 نفر از خبرگان حوزه های مختلف بهداشت و درمان، روان شناس، جامعه شناس و برنامه ریزی شهری بودند. روش جمع آوری داده ها کتابخانه ای و روش میدانی بود همچنین روش آنالیز آن کمی بوده که از روش مارکوس استفاده شده است. نتایج نشان می دهد هر یک از عوامل سیزده گانه پژوهش در نواحی پنجگانه شهر ایذه با هم متفاوت هستند وتاب آوری اجتماعی نواحی شهر ایذه در برابر کرونا با هم متفاوت است به طوری که نواحی غربی،مرکزی،نورآباد،شرقی و شمالی به ترتیب در رتبه های اول تا پنجم هستند.