احمدرضا نصر اصفهانی

اگر چه پرورش همة ابعاد وجودی متربیان وظیفه نظام های تربیتی است، اما ارزیابی برنامه های درسی نشان میدهد که در نظام های آموزشی، صرفاً به بعد عقلانی فراگیران توجه میشود و سایر ابعاد وجودی خصوصا بعد روحانی و معنوی مورد غفلت قرار میگیرد. این درحالی است که طبق نظر متخصصان، پرورش جنبه های معنوی در متربی برای یافتن خویشتن خویش، امری فوری و حیاتی است. برنامه درسی معنوی به معنی پرورش جنبه های معنوی انسان از طریق فرایند آموزش فقط مرکب از زمینه های موضوعی نیست، بلکه مبتنی بر زمینه های نمادی، زمانی و جهانی قابل تامل است. این نوع برنامه درسی خواهان نیل به سطوح عالی آگاهی، معنیدار کردن زندگی و درک رابطه با وجود متعالی و تاثیرگذار بر زندگی است. هدف اصلی این مقاله، تبیین بعد معنوی انسان و برنامه درسی معنوی و تعیین استلزامات برای انتخاب رویکرد معنوی در تعلیم و تربیت است؛ لذا تلاش شده ضمن بحث از ماهیت معنویت و عوامل آن از دیدگاه صاحب نظران مختلف و نیز تشریح معنویت و نشانگرهای آن از نظر قران، عناصر الگوی برنامه درسی معنوی به گونه ای تبیین شود که با وضعیت و مبانی دین اسلام سازگار باشد.

هدف پژوهش حاضر، تعیین رابطه دانش فراشناختی و تدریس اثربخش اعضای هیأت علمی دانشگاه های دولتی شهر اصفهان در سال تحصیلی 88-87 است. این پژوهش از نوع توصیفی-همبستگی بود و آزمودنی ها 82 عضو هیأت علمی که از طریق نمونه گیر طبقه ای نسبی و 820 دانشجو انتخاب شده بودند. ابزارها عبارت بود از پرسشنامه آگاهی فراشناختی که میان اعضای هیأت علمی از طریق نمونه گیری طبقه ای نسبتی توزیع گردید، و پرسشنامه نشانگرهای تدریس اثربخش که توسط دانشجویان اعضای هیأت علمی حاضر در نمونه توزیع شد. یافته ها حاکی از همبستگی معنا دار بین دانش فراشناختی و تدریس اثربخش است. نتایج همبستگی بین مؤلّفه های دانش فراشناختی و تدریس اثربخش با عوامل مردم شناختی سن و سنوات تدریس معنا دار نبود(05/0P>). همچنین تفاوت بین مرتبه های علمی در هر دو مؤلّفه دانش فراشناختی و تدریس اثربخش معنا دار نبود(05/0P>). یافته های حاصل از تجزیه و تحلیل رگرسیون نیز نشان داد که مؤلّفه دانش فراشناختی به همراه خرده مقیاس های آن با هم می توانند 022/0 درصد واریانس تدریس اثربخش را تبیین کنند.

تحولات گوناگون دهه های اخیر موجب شده تا پژوهش های مشارکتی و میان رشته ای از سوی مؤسسه های پژوهشی و همچنین نهادها و مجامعی که در پژوهش ها سرمایه گذاری می کنند، مورد حمایت قرار گیرد. به واسطه ضرورت جامع نگری در حل مسائل و درک پیچیدگی و چندبعدی بودن مسائل پیش روی جوامع بشری، این تفکر شکل گرفته که اگر پژوهشگران یک رشته علمی درگیر بررسی مسئله های مهم بر بنیاد بینش تخصصی خود و بدون یاری جستن از متخصصان سایر رشته های علمی به ارائه طریق اقدام کنند، ممکن است بدون ملاحظه و مداقّه در تمام وجوه و ابعاد مسائل به عرضه راه حل هایی متعدد ولی ناکارآمد، برای آنها اقدام کنند. بر این اساس، سیاست گذاران پژوهش به این نتیجه رسیده اند که باید اولاً پژوهش های مربوط به مسائل اجتماعی با کمک پژوهشگران حوزه های علمی مختلف صورت گیرد، ثانیاً پژوهشگران به صورت گروهی و در تعامل با یکدیگر فعالیت کنند، ثالثاً یافته های آنها به گونه ای تلفیق شود که حتی الامکان راه حلی جامع و مورد توافق برای حل مسئله ارائه شود و در نهایت اینکه تحقق این مهم از طریق پژوهش میان رشته ای امکان پذیر می شود.

سال های متمادی، محققان رشته های مختلف علوم اجتماعی و انسانی،  داده های کیفی و کمّی را به صورت جداگانه در پژوهش های مشابه جمع آوری و تحلیل کرده اند، اما کنار هم قرار دادن آنها به عنوان یک  طرح تحقیق  یا روش شناسی موضوع نسبتاً جدیدی است. لذا، هدف از نگارش این مقاله، تبیین روش ترکیبی در پژوهش به عنوان یک رویکرد جدید و معرفی چهار طرح تحقیق ترکیبی تحت عنوان تحقیقات سه سوسازی[1]، گنجانده شده[2]، توضیحی[3] و اکتشافی[4] است. هدف دیگر پژوهش ارائه مثال هایی از کاربرد هر یک از چهار طرح مذکور در تحقیقات مختلف به منظور آشنایی پژوهشگران با فرایند اجرای هر طرح است.  

در دهه های اخیر، رویکرد کیفی به قلمرو پژوهش های علوم انسانی و علوم تربیتی وارد و به آن توجه شده است. از مسائل اصلی این نوع پژوهش، معیار یا معیارهایی است که نتایج این پژوهش­ها را قابل اعتماد میسازد. یکی از معیارهای مطرح در این میان، روایی تحقیقات کیفی است که موضوعی حیاتی و چالش بر انگیز است. در این مقاله، محققان با بهره گیری از شیوة توصیفی و تحلیلی و با بررسی ادبیات مربوط به تحقیقات کیفی، سه رویکرد عمده به مفهوم روایی را مطرح و روش های دستیابی به روایی در این سه رویکرد را بررسی کرده اند. این سه رویکرد عبارت است از: رویکرد سنتی، کل نگر و رویکرد هدف - روایی که به زعم نویسندگان، رویکرد کل نگر بر دو رویکرد دیگر برتری داشته، می­تواند مسئلة روایی در پژوهش های کیفی را حل کند.

نظام آموزش عالی نهادی اجتماعی است که از دیرباز برای انجام سه رسالت آموزش، پژوهش و خدمات پدید آمده و در سال های اخیر رسالت های جدیدی از جمله کارآفرینی نیز به آن افزوده شده است. در بین تمامی عناصر و خرده نظام های آموزش عالی، از برنامه های درسی به عنوان مهم ترین عنصر و به منزله قلب این نظام یاد می شود زیرا بنیادی ترین ابزار فراهم آورنده دانش، تجربه و مهارت های دانشجویان برای عرضه خدمات به جامعه است. برنامه درسی که بتواند آرمان ها و رسالت های دانشگاه ها و سایر موسسات آموزش عالی را برای رفع نیازهای فردی( دانشجویان)، سازمانی( دانشگاه) و اجتماعی ( کارفرمایان و جامعه) تحقق بخشد برنامه درسی پاسخگو نامیده می شود. تبیین الزامات و پیامدهای اجتماعی برنامه درسی پاسخگو در آموزش عالی، هدف اصلی پژوهش حاضر بود که برای اجرای آن از روش پژوهش توصیفی از نوع پیمایشی و از ابزارهای مصاحبه و پرسشنامه استفاده شد. در پرسشنامه مذکور الزامات و پیامدهای برنامه درسی پاسخگو در حیطه خدمات اجتماعی از دیدگاه نمونه پژوهش یعنی استادان و دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی دانشگاه های اصفهان، صنعتی اصفهان و علوم پزشکی اصفهان و نیز کارفرمایان و مدیران که به روش طبقه بندی متناسب با حجم از نوع تخصیص بهینه و به طور تصادفی انتخاب شده بودند مورد مطالعه قرار گرفت. داده های گردآوری شده در دو سطح توصیفی و استنباطی و با استفاده از spss تجزیه وتحلیل گردید. نتایج حاصل از آزمون t نشان داد میانگین نظرات نمونه پژوهش در مورد الزام ها و پیامدهای تبیین شده بیش از میانگین فرضی جامعه بود)001/0≥ P). هم چنین نتایج تحلیل واریانس چند متغیره( مانوا) بیانگر آن بود که نظر استادان، دانشجویان و کارفرمایان در خصوص الزام های برنامه های درسی پاسخگو در آموزش عالی یکسان بوده اما بین دیدگاه های آنان در مورد پیامدهای اجتماعی موردانتظار از برنامه های درسی تفاوت معنی دار وجود داشت)005/0≥ P).

هدف پژوهش حاضر تبیین معیارهای تالیف و تدوین کتابهای درسی رشته های علوم تربیتی و روان شناسی از نظر محتوایی است. روش این پژوهش توصیفی ـ پیمایشی است و جامعه آماری آن صاحب نظران برنامه درسی و مؤلفان کتابهای درسیاند که با آنان به طور نیمه سازمانیافته مصاحبه شده است؛ بخش دیگر این جامعه، دانشجویان کارشناسی ارشد رشته های علوم تربیتی، مشاوره و روان شناسی و دانشجویان سال آخر کارشناسی این رشتـه ها در دانشگـاه اصفهـان (سال تحصیلی 1386ـ1387) هستند که به سؤالات پرسش نامه پاسخ داده اند. برای مصاحبه با متخصصان و مؤلفان از روش نمونه گیری هدفمند و برای انتخاب دانشجویان از روش نمونه گیری طبقه ای نسبتی متناسب با حجم استفاده شده است. روش کمی و کیفی، دو روش بهکار گرفته شده برای جمع آوری اطلاعات است. در بخش کیفی از مصاحبه نیمه سازمانیافته و در بخش کمی از پرسش نامه محقق ساخته شامل سؤالات بسته پاسخ با مقیاس سبک لیکرت و سؤالات چند گزینه ای استفاده شده است. به منظور برآورد روایی سؤالات پرسش نامه و مصاحبه، روایی محتوایی و برای برآورد پایایی سؤالات به سبک لیکرت، روش آلفای کرونباخ بهکار گرفته شده است. پایایی پرسش نامه 82/0 برآورد شده است. به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از مصاحبه از روش مقوله بندی و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از پرسش نامه از آمار توصیفی و استنباطی و در نرم افزار SPSS (نسخه 15) استفاده شده است.نتایج حاصل از مصاحبه نشان میدهد توجه به دانش قبلی، به روز بودن (از نظر علمی)، مستند بودن، کاربردی بودن محتوای انتخاب شده، مغایرت نداشتن با ارزشـها، مبانی فرهنگی و نیازهای جامعه از جمله مواردی است که مصاحبه شوندگان در بخش محتوایی به آنها اشاره کرده اند. نتایج پرسش نامه نشان داد که از نظر دانشجویان باید به ویژگیهای محتوایی کتابهای درسی مطلوب بیش از حد متوسط (5/3 از 5) توجه داشت.

هدف این پژوهش، بررسی مناسب بودن کیفیت محتوای تدریس شده به دانشجویان استعداد درخشان بود. روش پژوهش توصیفی بود. جامعه آماری آن،دانشجویان استعداد درخشان و عادی دانشگاه اصفهان به حجم 140نفر بودند که به شیوه تصادفی انتخاب شدند. و برای برآورد حجم نمونه در انتخاب متخصصان، از روش نمونه گیری هدفمند استفاده شد. روش گرد آوری داده ها کمی– کیفی بود. در بخش کمی، با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته، مشکلات دانشجویان در بعد محتوا بررسی شد. در بخش کیفی، با استادان متخصص در زمینه آموزش استعداد درخشان مصاحبه نیمه سازمان یافته به عمل آمد. یافته های پژوهش نشان داد دانشجویان استعداد درخشان و عادی از محتوای تدریس شده در سطح دانشگاه رضایت کامل ندارند.استادان برای مناسب کردن محتوای درسی برای دانشجویان استعداد درخشان بر هفت مقوله تکراری نبودن مطالب درسی، حذف یا جایگزینی دروس عمومی،ارائه دروس به صورت عملی، سازمان دهی میان رشته ای، ارائه محتوا به صورت غنی، متناسب کردن محتوا با علائق دانشجویان و انعطاف پذیری محتوا تأکید داشتند.

اصطلاح های میان رشته ای، آموزش میان رشته ای، و برنامه های میان رشته ای به طور روزافزون، در حوزه آموزش عالی به کار می رود. این اصطلاح ها اغلب، با مسامحه زیاد به کار می رود و معمولا، همراه با واژه های مشابه، از جمله چند رشته ای و فرا رشته ای، استفاده یا جایگزین آنها می شود. در دهه های پیش، رویکرد میان رشته ای به برنامه درسی، اهمیت خود را از دست داد و به مدت دو دهه، رویکرد رشته محوری مهم قلمداد شد، اما اندیشه تلفیق و برنامه درسی میان رشته ای اندیشه ای جدید نبوده است و تلفیق برنامه درسی در اندیشه ها و عقاید اندیشمندان پیشین ریشه دارد که دغدغه وحدت دانش، تشکیل علم منسجم، دانش عمومی و فراگیر، ترکیب و تلفیق دانش را داشته اند. در این مقاله، ضمن طرح مباحث تاریخی و نظری راجع به میان رشته ای، به بحث درباره برنامه درسی و نگاهی به تاریخچه برنامه درسی میان رشته ای، رشته های علمی، ترکیب های متفاوت رشته های علمی در برنامه درسی، نقد جامعه شناختی برنامه درسی تک رشته ای به عنوان زمینه حمایت از برنامه درسی میان رشته ای، تبیین زیست شناختی برنامه درسی میان رشته ای، الگوها، رویکردها و راهبردهای میان رشته ای، مزایای برنامه درسی بین رشته ای، مسایل و آسیب های برنامه درسی میان رشته ای پرداخته شده است.

"همگام با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات به نظام آموزشی و پس از تجهیز مدارس به رایانه و آموزش معلمان، این پرسش مطرح می‌شود که چرا استفاده از فاوا در مدارس به کندی پیش می‌رود؟ به‌نظر می‌رسد نقش مدیران مدارس، نگرش آن‌ها و قوانین مربوط به استفاده از فاوا می‌تواند در کاربرد رایانه در مدارس بسیار مؤثر باشد، که هدف این پژوهش نیز بررسی همین موضوع می‌باشد.‌ این تحقیق از نوع توصیفی ـ پیمایشی است. نمونه آماری این پژوهش شامل 37 نفر از مدیران مدارس متوسطه است که دارای کارگاه فاوا بوده‌اند و با روش تصادفی ساده، در سطح شهر اصفهان انتخاب شده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مدیران مدارس از رایانه به‌منزله ابزاری برای انجام کارهای اداری و دفتری و همچنین تایپ استفاده می‌کنند تا یک ابزار تسهیل‌کننده یادگیری. از سویی، به‌علت فقدان قوانین و مقررات شفاف و صریح درباره استفاده از فاوا، کاربرد رایانه در مدارس با مشکل مواجه شده است، بویژه این که به‌دلیل نبود مسئول رایانه تمام‌وقت و تخصص کافی در مدارس، امکانات موجود نیز کم‌استفاده مانده. این در حالی است که نگرش مدیران نسبت به فاوا مثبت ارزیابی شده است."

روش تحلیل محتوا یکی از پز کاربردترین روش های تحقیق در مطالعات علوم اجتماعی، رفتاری و انسانی است. در نظام آموزشی فعلی کشور، کتاب درسی مهم ترین ابزار آموزش و در بردارنده محتوای برنامه های درسی است؛ از این رو، بررسی محتوای کتاب های درسی، به دلایل مختلف همچون مطابقت با اهداف برنامه درسی یا شناسایی نقاط قوت و ضعف کتاب های درسی، امری ضروری است. این بررسی می تواند به روش های مختلفی صورت گیرد که تحلیل محتوا از متداول ترین این روش هاست.مقاله حاضر تلاش می نماید، ضمن معرفی تحلیل محتوا، مدل ها، تکنیک ها و روش های متداول در تحلیل محتوای کتاب های درسی را توضیح دهد. در این معرفی تمام مدل ها، تکنیک ها و روش ها در دو گروه کلی فرمول های خوانایی و ابزارهای فهرستی دسته بندی شده اند که مشخصات، ویژگی ها و موارد استفاده ابزارهای فهرستی در این مقاله تشریح می گردد.

در این مقاله مدیریت کلاس مورد بحث واقع شده است. روش تحقیق، توصیفی - تحلیلی و از منظری دیگر کمی - کیفی است. در بخش کیفی با استادان نمونه کشوری مصاحبه شده و در بخش کمی عملکرد اعضای هیات علمی دانشگاه اصفهان به وسیله پرسشنامه محقق ساخته مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه تحقیق شامل استادان نمونه کشوری دانشگاههای اصفهان، صنعتی اصفهان و علوم پزشکی اصفهان و اعضای هیات علمی دانشگاه اصفهان است. برای انتخاب استادان نمونه کشوری، از روش نمونه گیری هدفمند استفاده گردیده و با 15 نفر از آنان مصاحبه شده است. برای انتخاب اعضای هیات علمی دانشگاه اصفهان، از روش نمونه گیری طبقه ای متناسب با حجم استفاده شده است. حجم این جامعه در سال تحصیلی 84-83 تعداد 395 نفر بوده که از میان آنها 58 نفر انتخاب شده است. برای ارزیابی عملکرد افراد انتخاب شده، تعداد 1245 دانشجوی زن و مرد سالهای سوم و چهارم مقطع کارشناسی در تحقیق شرکت داده شدند. یافته های تحقیق نشان داد که در بخش کیفی، استادان نمونه کشوری بر دو مقوله 1- اهمیت کلاس و چگونگی مدیریت آن و 2- رفتار محترمانه با دانشجویان تاکید داشته اند. در بخش کمی، اعضای هیات علمی دانشگاه اصفهان با کسب نمره 87/3، بیش از حد متوسط (5/3) به نشانگرهای مدیریت کلاس توجه داشته اند. عملکرد اعضای هیات علمی برحسب دانشکده و مرتبه علمی تفاوت معناداری نداشته، اما عملکرد آنان برحسب سابقه تدریس متفاوت بوده است. اعضای هیات علمی دارای سابقه تدریس10-1 سال نسبت به افراد دارای سابقه تدریس20-11 سال در زمینه مدیریت کلاس عملکرد بهتری داشته اند.

"همه‌ساله مبالغ زیادی سرمایه، زمان و انرژی صرف دوره‌های آموزش و بازآموزی کارکنان سازمان آموزش و پرورش می‌شود. بنابراین، باید دربارة بازدهی و کارآیی این دوره‌ها پژوهش‌هایی صورت گیرد تا مشخص شود که تا چه حد مطالب آموخته‌شده در این دوره‌ها در عمل، قابل بهره‌برداری‌اند و چه کمبودهایی در این زمینه وجود دارد. پاسخ‌گویی به سؤال فوق و عوامل مؤثر در آن، هدف اصلی این پژوهش است. این پژوهش از نوع توصیفی- پیمایشی است. نمونه آماری این پژوهش شامل 180 نفر از دبیران مدارس متوسطه است که دارای کارگاه فاوا بوده و از طریق تصادفی ساده مطابق با تعداد دبیران نواحی انتخاب شده‌اند. از جمله یافته‌های پژوهش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: میزان دسترسی دبیران به امکانات سخت‌افزاری در منزل و مدرسه در حد مطلوبی قرار دارد، در حالی که میزان دسترسی در زمینة نرم‌افزاری چندان مطلوب نیست. همچنین کاربرد فاوا در سه حیطة آموزش، پژوهش و ارتباطی از سطح مورد نظر کم‌تر است."

بررسی ملاک های انتخاب رشته داوطلبان ورود به دانشگاه ها بیانگر آرمان ها و اهداف نسل جوان جامعه است که چالش پیش روی آنها را نیز نشان می دهد. شناخت ملاک های داوطلبان این امکان را برای تصمیم گیران آموزش عالی کشور فراهم می سازد تا در سیاست گزاری های آموزش عالی از جمله تعیین ضوابط گزینش دانشجو، ملاک های مورد نظر داوطلبان را نیز مورد توجه قرار دهند. به همین منظور، این پژوهش در صدد است تا ملاک های انتخاب رشته داوطلبان ورود به مراکز آموزش عالی را بررسی نماید. جامعه آماری این پژوهش، 18339 نفر از داوطلبان مجاز به انتخاب رشته در سال تحصیلی 82-81 در شهر اصفهان بوده اند که 1500 نفر آنان نمونه آماری پژوهش را تشکیل داده اند. روش پژوهش از نوع پیمایشی و ابزار آن پرسشنامه ای حاوی 36 سوال بسته پاسخ بر اساس طیف پنج درجه ای لیکرت بوده است. ملاک های مدنظر داوطلبان با مطالعه پیشینه پژوهش و استفاده از اسناد، مصاحبه با دانشجویان و دیدگاه های صاحبنظران تدوین شده است. با استفاده از روش های آمار توصیفی و استنباطی ملاک های انتخاب رشته مجموع داوطلبان تجزیه و تحلیل شده است. علاوه بر آن، این ملاک ها بر اساس تحصیلات پدر، رشته تحصیلی دوره دبیرستان، سن و دفعات شرکت در آزمون سراسری مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است.